بیماری سلیاک یک بیماری ارثی سوء جذب است که بر روده کوچک تاثیر می گذارد. این بیماری در زمان مصرف گلوتن نشانه هایی مانند اسهال و نفخ دارد. گلوتن ماده ای است که در گندم، جو، چاودار و جو دو سر یافت می شود.
بیماری سلیاک ممکن است خفیف یا شدید باشد و ممکن است هم کودکان و هم بزرگسالان را تحت تاثیر قرار دهد. متاسفانه این بیماری، بیماری مادام العمر است و فرد برای جلوگیری از ایجاد علائم و کنترل آن باید از رژیم غذایی فاقد گلوتن استفاده کند.
نامهای دیگر بیماری سلیاک عبارتند از:
- سلیاک
- اسپروی
- حساسیت روده به گلوتن
مکانیسم خود ایمنی بیماری سلیاک
سیستم ایمنی بدن یک فرد حساس به گلوتن (و به خصوص بخشی از آن به نام گلیادین) این ماده را به عنوان یک ماده خارجی به رسمیت می شناسد و با سلول های ایمنی و آنتی بادی خود به آن حمله می کند. این اقدام سیستم ایمنی بدن باعث می شود پرز (مخاط میکروسکوپی روده کوچک) از بین برود و تا حدودی باعث می شود سطح جذب روده برای؛ جذب چربی ها، ویتامین B12 و D، کلسیم و آهن کاهش پیدا کند. در این فرآیند ممکن است تولید لاکتاز نیز کاهش پیدا کند. لاکتاز آنزیمی است که باعث هضم لاکتوز شیر می شود. بنابراین اغلب در افرادی که بیماری سلیاک دارند، عدم تحمل لاکتوز نیز دارند.
پس با این اوصاف می توان گفت که بیماری سلیاک؛ یک حساسیت غذایی نیست. در حساسیت غذایی به دلیل ترشح هیستامین در مخاط روده و پوست، خارش پوست، تورم صورت، و غیره وجود دارد. اما در این اختلال خود ایمنی، آنتی بادی ها و سلول های ایمنی به بافت خود بدن حمله می کنند. سلیاک به نام عدم تحمل گلوتن نیز نشاخته می شود.
چه کسانی بیماری سلیاک می گیرند؟
بیماری سلیاک ممکن است در هر فردی که استعداد ژنتیکی اش را داشته باشد، در هر سنی ایجاد شود. با این وجود این بیماری بیشتر در کودکان دیده می شود. برای ابتلا به بیماری سلیاک عموما سه شرط زیر مورد نیاز است:
- استعداد ژنتیکی: فقط افرادی که یک تغییر خاصی در DNA بدن دارند در معرض ابتلا به بیماری سلیاک هستند. اگر یکی از اعضای خانواده تان به سلیاک مبتلا است، از هر ده عضو بعدی خانواده ممکن است یک نفر این بیماری را تجربه کند.
- اتفاقات تحریک کننده: استرس عاطفی، جراحی، آسیب، بارداری، زایمان یا عفونت ویروسی ممکن است منجر به تغییر در نفوذپذیری مخاط روده شود. بنابراین گلوتن می تواند به لایه های عمیق تر مخاطی وارد شده و باعث التهاب شود. گاهی اوقات هم نمی توان یک رویداد تحریک کننده خاص را برای ابتلا تعیین کرد.
- خوردن گلوتن: حتی مقدار بسیار کمی از گلوتن، اگر به طور منظم مصرف شود، ممکن است آسیب شدید به روده وارد کند.
نشانه های بیماری سلیاک
شدت آسیب مخاط روده کوچک به شدت علائم بستگی ندارد. برخی افراد با تغییرات برجسته در روده، هیچ نشانه ای ندارند. بیماری سلیاک ممکن است یک یا بیشتر از یکی از علائم زیر را ایجاد کند:
- شروع اسهال چند ساعت تا چند روز پس از مصرف گلوتن، یبوست، نفخ و گاز معده، درد شکم، تهوع، سوزش معده و زخم های دهان
- کاهش وزن
- سردرد
- رنگ پریدگی پوست و خستگی به علت کم خونی کمبود آهن
- کبود شدن آسان پوست به علت کمبود ویتامین K
- ریزش مو (آلوپسی) با توجه به کمبود ویتامین A
- بثورات پوستی (درماتیت هرپتی فرم)
- درد مفاصل یا استخوان
- افسردگی
تشخیص بیماری
تشخیص بیماری سلیاک با موارد زیر تایید می شود:
- علائم پس از شروع رژیم غذایی فاقد گلوتن بهبود می یابد.
- بیوپسی مخاط دوازدهه که تخریب مشخصه پرز ( برآمدگی میکروسکوپی انگشت مانند در مخاط مجرای روده) را نشان می دهد.
پیشگیری از بیماری سلیاک
رژیم غذایی فاقد گلوتن در اغلب موارد بر روی جلوگیری از بیماری سلیاک موثر است. با استفاده از این رژیم، معمولا علائم در کودکان ظرف ۳ الی ۶ ماه و در بزرگسالان ظرف ۲ سال ناپدید می شود.
برخی از بیماران با وجود رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن بهبود نمی یابند. این بیماران اغلب به درستی رژیم خود را رعایت نمی کنند. رژیم غذایی فاقد گلوتن باید به مدت طولانی رعایت شود در غیر این صورت احتمال بازگشت بیماری وجود دارد.
نوزادنی که قبل از ماه سوم زندگی خود از گلوتن استفاده می کنند، در مراحل بعدی زندگی در خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری سلیاک قرار دارند. به همین خاطر پزشکان توصیه می کنند که نوزاد باید حداقل ۶ ماه اول زندگی، فقط با شیر مادر تغذیه شود.
رژیم غذایی برای بیماریان مبتلا به سلیاک
برای دریافت یک رژیم غذایی مناسب با خودتان بهتر است به متخصص تغذیه مراجعه کنید. اما در ادامه چند توصیه عمومی برای این افراد را ذکر کرده ایم.
خوردن مواد غذایی حاوی گلوتن برای بیماران مبتلا به سلیاک ناامن است. این مواد عبارتند از:
- گندم، از جمله بلغور، آرد، جو دوسر، غلات و حبوبات، کنف، نان فطیر
- جو (شعیر)، که ممکن است در مالت، طعم دهنده، آبجو و موادی از این دست باشد.
- چاودار
- جو پرک
گلوتن ممکن است در سبوس، مکمل های غذایی مانند نشاسته خوراکی، قوام دهنده ها، مواد نگهدارنده، تثبیت کننده های به صورت پنهان وجود داشته باشند. علاوه بر این مواد زیر نیز حاوی گلوتن هستند:
- مواد غذایی منجمد
- شیرین بیان
- شربت
- چیپس
- سس
- سس سالاد
- آب نبات
- غذاهای فوری
- هات داگ و دیگر غذاهای فراوری شده
گلوتن حتی در بعضی از داروها و لوازم آرایشی نیز وجود دارد. پس قبل از استفاده حتما ترکیبات محصول را مطالعه کنید تا مطمئن شوید در محصول گلوتن وجود ندارد.
افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است عدم تحمل لاکتوز یا حساسیت به قارچ، پنیر تهیه شده از قارچ و قارچ موجود در هوا نیز داشته باشند.
خوردن مواد زیر برای افراد مبتلا به عدم تحمل گلوتن امن می باشد:
- گندم سیاه
- ذرت
- ارزن
- کوینولا
- برنج
- ذرت خوشه ای
دانه ها، آجیل، حبوبات و ریشه هایی مانند سیب زمینی نیز بی خطر هستند. مصرف نان فاقد گلوتن، ماکارونی و سایر مواد غذایی بدون گلوتن که مخصوص این افراد می باشد، بلامانع است.
درمان بیماری سلیاک
در حال حاضر هیچ درمانی برای بیماری سلیاک وجود ندارد. ویتامین ها و جایگزینی مواد معدنی ممکن است برای بهبود علائم مفید باشد. نوشیدن مایعات به اندازه کافی برای جلوگیری از کم آبی بدن و مصرف کالری کافی برای حفظ وزن مناسب بدن نیز از جمله دستورات پزشکان برای این افراد است.
بیماری سلیاک مقاوم به درمان
در برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک، روده کوچک آسیب دیده و نمی تواند با وجود رژیم غذایی فاقد گلوتن بهبود یابد. این حالت بیماری سلیاک مقاوم نامیده می شود. در درمان این نوع سلیاک ممکن است کورتیکواسترویید کمک کننده باشد؛ گاهی اوقات نیز تغذیه داخل وریدی لازم است.
عوارض بیماری سلیاک
- نارسایی کمبود آهن
- کمبود ویتامین B12
- معیوب شدن مینای دندان در کودکان
- پوکی استخوان در بزرگسالان و اختلال رشد در کودکان، به علت کمبود کلسیم
- ضعف هماهنگی در عضلات (آتاکسی)، بی حسی و سوزن سوزن شدن دست و پا (نوروپاتی محیطی)، مشکلات بینایی، صرع و زوال عقل
- ناباروری، سقط مکرر
- سرطان روده کوچک یا لنفوم ( از عوارض نادر است)