با وجود نگرانی در مورد پتانسیل سمی شدن ویتامین A در میان افرادی که از مقادیر بیش از حد مکمل این ویتامین استفاده می کنند، برخی نیز ممکن است به کمبود ویتامین A مبتلا شوند. این افراد عمدتا افراد مسن، افراد مبتلا به بیماریهای مزمن و کسانی هستند که دچار سوء تغذیه می باشد. کمبود ویتامین A در بین مردم کشورهای پیشرفته کمتر مشاهده می شود. اما کسانی که در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند، گیاهخواران، افراد الکلی و افرادی که تحت عمل جراحی بای پس روده کوچک قرا گرفته اند، بیشتر در معرض کمبود ویتامین A قرار دارند.
کمبود ویتامین A به معنی کمبود ویتامینی در بدن که به حفظ سلامت و جلوگیری از بیماری هایی مانند شب کوری کمک می کند. کمبود این ویتامین همچنین سیستم دفاعی بدن را مختل و بر روی تشکیل سلول های خون تاثیر می گذارد. پوست، مو و ناخن نیز از کمبود ویتامنی A تاثیر می پذیرند. ویتامین A یک ویتامین محلول در چربی است و می تواند در بدن برای مدت زمان طولانی ذخیره شود.
با توجه به احتمال مسمومیت، مکمل این ویتامین نباید توسط افرادی که کمبود ندارد مصرف شود. برای این افراد، یک رژیم غذایی متعادل برای دریافت ویتامین A روزانه کافی است. با توجه به توانایی بدن برای ذخیره کردن ویتامین A، حداکثر دوز روزانه را تنها باید زمانی استفاده کرد که بدن با کمبود ویتامین A مواجه است.
منابع ویتامین A
ویتامین A از رژیم غذایی به دست می آید و توسط بدن انسان ساخته نمی شوند. ۳ نوع از این ویتامین وجود دارد که عبارتند از:
- رتینول
- بتاکاروتن
- کاروتنوئید
از این سه شکل، رتینول فعال ترین فرم ویتامین A می باشد. به همین خاطر معمولا این نوع را به عنوان ویتامین A می شناسند. منبع اصلی رتینول غذاهای حیوانی مانند گوشت است.
کاروتن بتا به عنوان provitamin A شناخته شده و در منابع گیاهی موجود است.
کاروتنوئیدها رنگدانه موجود در گیاهان خاص، جلبک ها و باکتری هایی هستند که می توانند مواد مغذی را از نور (فتوسنتز) تولید کنند. در حدود ۶۰۰ نوع کروتنوئید وجود دارد که به دو دسته کاروتن و xanthophylls تقسیم شده اند.
یک رژیم غذایی متعادل با ترکیبی از ویتامین های حیوانی و گیاهی معمولا برای جلوگیری از کمبود ویتامین A کافی است.
علل کمبود ویتامین A
علل کمبود ویتامین A را می توان به علل اولیه و ثانویه تقسیم کرد. در کشورهای در حال توسعه، علل اولیه شایع تر است در حالی که در کشورهای توسعه یافته کمبود ویتامین A معمولا به علل ثانویه وابسته است. در ادامه در مورد این علل صحبت خواهیم کرد.
علل اولیه
کمبود ویتامین A اولیه در نتیجه مصرف ناکافی ویتامین به وجود می آید. این به این معنی است که غذاهایی که می خوریم به حد کافی ویتامین ندارند. به عنوان مثال مناطق بومی خاصی وجود دارند که رژیم غذایی اصلی آن ها فاقد غذاهای غنی از ویتامین A است. کمبود ویتامین A به این دلیل می تواند بر اثر رژیم های غذایی سخت، گرسنگی طولانی مدت و سوء تغذیه شدید به دلیل گرسنگی رخ دهد.
علل ثانویه
علل ثانویه کمبود ویتامین A زمانی رخ می دهد که بدن قادر به جذب ویتامین A از مواد غذایی نیست. گاهی نیز برخی از بیماری های زمینه ای باعث می شوند فرآیند حمل و ذخیره سازی ویتامین A دچار اختلال شود. این بیماری ها عبارتند از:
- سنگ و یا تنگی مجرای صفراوی
- بیماری سلیاک
- فیبروز کیستیک
- بای پس دوازدهه
- نارسایی پانکراس برون ریز
- بیماری التهابی روده (IBD)
- بیماری های کبد مانند سیروز
- اسهال و استفراغ طولانی مدت مانند ژیاردیازیس
علائم و نشانه های کمبود ویتامین A
علائم و نشانه های کمبود ویتامین A بستگی به درجه و مدت زمان کمبود دارد. همچنین این علائم می تواند در کودکان و بزرگسالان با یکدیگر متفاوت نمایش داده شوند. علائم و نشانه ها عبارتند از:
- مشکل دید در محیط کم نور
- خشکی و ضخیم شدن ملتحمه و قرنیه
- زخم قرنیه که ممکن است دید را مبهم و مه آلود کند.
- خشکی، پوسته پوسته شدن و ضخیم شدن پوست
- کراتینیزه از دستگاه گوارش، تنفسی و ادراری
- عفونت مکرر به علت ضعف سیستم ایمنی
- کاهش رشد کودکان (در کمبودهای شدید و طولانی مدت)
- خستگی که اغلب با کم خونی همراه است
- خشکی موها و شکنندگی ناخن ها
- خارش پوست
غذاهای غنی از ویتامین A
همانطور که قبلا گفته شد، نیازی نیست مصرف ویتامین A به صورت روزانه باشد. زیرا بدن می تواند این ویتامین را ذخیره کند. در حدود ۸۰٪ تا ۹۰٪ از ویتامین A در کبد ذخیره می شود. این یکی از دلایلی است که چرا کبد حیوانات منبع خوبی از ویتامین A رتینول که شکل فعال تر از ویتامین A است، می باشد. رتینول به طور عمده از مواد غذایی حیوانی مشتق شده در حالی که بتا کاروتن را می توان به ویتامین A تبدیل کرد. این گروه عمدتا در غذاهای گیاهی یافت می شود.
بنابراین غذاهایی که غنی از ویتامین A هستند عبارتند از:
- جگر حیوانات، گوشت و مرغ
- روغن ماهی و غذاهای دریایی دیگر مانند صدف و مارماهی
- تخم مرغ
- روغن کبد ماهی کاد
- شیر و فراورده های لبنی مانند پنیر
- سبزیجات برگ سبز تیره مانند اسفناج
- سبزیجات نارنجی مانند هویج و کدو تنبل
- میوه ها مانند زردآلو و طالبی
حداکثر دوز توصیه شده
دوز مصرف ویتامین A در نوزادان و کودکان باید توسط متخصص تغذیه و پزشک متخصص اطفال تعیین شود. این دوز در هر سنی متغیر است. برای بزرگسالان، حداکثر دوز توصیه شده و روزانه ویتامین A عبارت است از:
- مردان (۱۹ سال و بالاتر) = ۹۰۰ میکروگرم در روز
- زنان (۱۹ سال و بالاتر) = ۷۰۰ میکروگرم در روز
- زنان باردار = ۷۷۰ میکروگرم در روز
- زنان شیرده = ۱۳۰۰ میکروگرم در روز
حداکثر دوز روزانه که تجاوز از آن مجاز نیست ۳۰۰۰ میکروگرم در روز است. این دوزها به منظور ارائه کافی ویتامین A برای نیازهای بدن و جلوگیری از کمبود، مورد نیاز است. دوزهای بالاتر معمولا به شکل مکمل و تنها برای جبران کمبود ویتامین A مورد نیاز است. باید به یاد داشته باشید که مصرف بیش از حد توصیه شده از این مکمل ها موجب ایجاد مسمومیت می شود.
مصرف مکمل ویتامین A
تمرکز همیشه باید در پیشگیری از کمبود ویتامین A با مصرف وعده های غذایی متعادل باشد. با این حال، هنگامی که سندرم کمبود بوجود می آیند، مصرف مکمل ضروری است. مکمل های مولتی ویتامین حاوی ویتامین A معمولا دوز پایینی از این ویتامین دارند. هنگامی که کمبود ویتامین A وجود دارد ممکن است مکمل تجویز شود برای اطمینان از دوز مناسب مکمل ها روش زیر توصیه می شود:
کودکان:
۰-۳ سال = ۶۰۰ میکروگرم (۲۰۰۰ واحد)
۴-۸ سال = ۹۰۰ میکروگرم (۳۰۰۰ واحد)
۹-۱۳ سال = ۱۷۰۰ میکروگرم (۵۶۶۵ واحد)
۱۴-۱۸ سال = ۲۸۰۰ میکروگرم (۹۳۳۵ واحد)
بزرگسالان:
تمام سنین = ۳۰۰۰ میکروگرم (۱۰۰۰۰ واحد)
دوز مناسب باید توسط دکتر تجویز شود. این مهم است که توجه داشته باشید که ویژگی سمی شدن ویتامین A، با استفاده از مصرف مکمل، به احتمال زیاد به وجود می آید. بنابراین مکمل باید به طور معمول توسط افرادی که ویتامین ندارد و با کمبود آن مواجه شده اند استفاده شود. پس بهتر است قبل از استفاده خود سرانه از مکمل ویتامین آ با پزشک مشورت کنید.