تالاسمی بتا یک بیماری ارثی است که با کاهش سطح هموگلوبین عملکردی مشخص می شود. هموگلوبین در گلبول های قرمز دیده می شود. این رنگدانه قرمز، آهن و اکسیژن موجود در خون را حمل می کند. یکی از عملکردهای اصلی گلبول قرمز این است که اکسیژن تمام بدن را فراهم کند. تالاسمی بتا دارای سه فرم اصلی است:
- مینور
- میانی
- ماژور
که هر کدام نشان دهنده شدت بیماری است. افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور معمولا علائمی ندارند و افراد اغلب از وجود این بیماری آگاه نیستند. بعضی افراد کم خونی خفیف را تجربه می کنند. افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور دارای بیان شدیدی از این اختلال هستند؛ آنها اغلب نیاز به تزریق خون مداوم دارند. علائم بتا تالاسمی میانی به طور گسترده ای متغیر است و شدت آن در دامنه های وسیعی بین مینور و ماژور قرار دارد. یافته های مشخصی از بتا تالاسمی نشان می دهد که این بیماری یک نوع آنمی است که ناشی از گلبول های قرمز غیر طبیعی (میکروسیتیک) می باشد.
در این بیماری این گلبول ها در مقادیر طبیعی تولید نمی شوند و هموگلوبین عملکردی کافی ندارند. در نتیجه افراد مبتلا به اندازه کافی اکسیژن (کم خونی میکروسیتیک) در سراسر بدن ندارند. افراد مبتلا ممکن است علائم کلاسیک کم خونی مانند:
- خستگی
- ضعف
- تنگی نفس
- سرگیجه
- یا سردرد
را تجربه کنند. کم خونی شدید می تواند عوارض جدی و حتی کشنده را در صورت عدم درمان به وجود آورد.
افراد تحت درمان با انتقال خون منظم، درمان می شوند. به علت انتقال خون مکرر افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور و میانی ممکن است اضافه بار آهن را تجربه کنند. اضافه بار آهن باعث ایجاد علائم مختلفی می شود که بر سیستم های مختلف بدن تاثیر می گذارند. اما با دارو قابل درمان است. بتا تالاسمی ناشی از جهش در ژن هموگلوبین بتا (HBB) است. افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور یک جهش در یک ژن HBB دارند، در حالی که افراد مبتلا به فرم های متوسط و ماژور این جهش را در هر دو ژن HBB دارند.
علائم و نشانه های تالاسمی بتا
علائم و شدت بتا تالاسمی از یک فرد به فرد دیگر بسیار متفاوت است. افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور علائمی ندارد، اما ممکن است آنمی خفیف داشته باشند. بسیاری از افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور در طول زندگی خود هرگز نمی دانند ژن تغییر یافته برای این بیماری را حمل می کنند.
تشخیص اصلی تالاسمی بتا معمولا در طول دو سال اول زندگی انجام می شود و افراد نیاز به انتقال خون منظم و مراقبت های پزشکی مادام العمر برای زنده ماندن دارند. وقتی اختلال در طول زندگی ایجاد می شود، به آن بتا تالاسمی میانی گفته می شود. در این حالت افراد ممکن است فقط در موارد نادر و خاصی نیاز به تزریق خون داشته باشند.
تالاسمی بتا ماژور
بتا تالاسمی ماژور که به عنوان کم خونی کولی نیز شناخته می شود، شدید ترین شکل بتا تالاسمی است. نوزادان آسیب دیده در دو سال اول زندگی، معمولا در عرض ۳ تا ۶ ماه پس از تولد، علائمی را از خود بروز می دهند. بتا تالاسمی ماژور به طور عمده در کشورهای در حال توسعه اتفاق می افتد. اکثر افراد علائم شدیدی ندارند. اگرچه بتا تالاسمی ماژور یک بیماری مزمن و مادام العمر است، اما اگر افراد از درمان های توصیه شده فعلی پیروی کنند، می توانند زندگی شاد و سالمی داشته باشند.
کم خونی شدید با علائم زیر همراه است:
- خستگی
- ضعف
- تنگی نفس
- سرگیجه
- سر درد
- زرد شدن پوست و غشاهای مخاطی
- سفید شدن پوست (زردی)
نوزادان آسیب دیده اغلب رشد و افزایش وزنی متناسب با سن و جنسی خود ندارند. برخی از نوزادان به طور پیوسته رنگ پریده می شوند. علائم زیر نیز ممکن است رخ دهند:
- مشکلات تغذیه ای
- اسهال
- تحریک پذیری یا خستگی
- تب های عودکننده
- بزرگ شدن غیر طبیعی کبد (هپاتومگالی)
- افزایش غیر طبیعی طحال (اسپلنومگالی)
عوارض ناشی از این بیماری
در صورت عدم درمان، عوارض اضافی ممکن است ایجاد شود. بتا تالاسمی ماژور می تواند باعث ایجاد منبسط شدن مغز استخوان (ماده اسفنجی در استخوان های خاص) شود. مغز استخوان جایی است که بیشتر سلول های خونی در بدن تولید می شود. مغز استخوان منبسط می شود تا آنمی مزمن را جبران کند. این انبساط باعث می شود که استخوان ها نازک تر، گسترده تر و شکننده تر شوند.
این بیماری حتی زمانی که درمان شود، ممکن است عوارض ایجاد کند. به ویژه افزایش آهن در بدن (اضافه بار آهن). آهن بیش از حد ناشی از انتقال خون مورد نیاز برای درمان افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور، می باشد. اضافه بار آهن می تواند باعث آسیب بافتی و اختلال در عملکرد اندام های آسیب پذیر مانند قلب، کبد و غدد درون ریز شود. اضافه بار آهن می تواند باعث علائم زیر می شود:
- غیر طبیعی شدن ضربان قلب
- التهاب غشاء قلب (پریکاردیت)
- افزایش حجم قلب
- بیماری عضله قلب (کریومیوپاتی انقباضی)
ایجاد مشکل در قلب می تواند به عواقب کشنده مانند نارسایی قلبی پیشرفت کند. مشارکت کبدی نیز می تواند باعث التهاب و سیروز کبد و فشار خون بالا در ورید کبدی (پرفشاری پورتال) شود. تداخل در غدد نیز می تواند منجر به نارسایی برخی از غدد مانند تیروئید (کم کاری تیروئید) و در موارد نادر دیابت شود. اضافه بار آهن می تواند با عقب ماندگی رشدی، نارسایی یا تاخیر در بلوغ جنسی همراه باشد.
تالاسمی بتا میانی
کم خونی شدید در این بیماران معمول است و افراد مبتلا ممکن است نیاز به انتقال خون دوره ای داشته باشند. علائم این نوع تالاسمی در هر بیماری منحصر به فرد است. علائم رایج این نوع بیماری عبارتند از:
- رنگ پریدگی
- زردی
- زخم شدن پا
- سنگ های صفراوی (cholelithiasis)
- افزایش غیر طبیعی حجم کبد و طحال
ناهنجاریهای متوسط و شدید اسکلتی (همانطور که در بتا تالاسمی ماژور شرح داده شده است) نیز ممکن است رخ دهد.
بتا تالاسمی غالب
بتا تالاسمی غالب یک شکل بسیار نادر است که در آن افراد مبتلا به یک جهش در HBB، علائم خاصی را در ارتباط با بتا تالاسمی بروز می دهند. افراد مبتلا ممکن است کم خونی ممکن است یرقان و بزرگ شدن طحال را تجربه کنند.
علل ایجاد تالاسمی بتا
بیشتر موارد بیماری تالاسمی بتا توسط جهش در ژن HBB ایجاد می شود. در موارد بسیار نادر، از دست دادن مواد ژنتیکی که شامل ژن HBB می شود، باعث ایجاد این اختلال خواهد شد. ژن ها دستورالعمل هایی را برای ایجاد پروتئین ها ارائه می دهند که نقش مهمی در بسیاری از عملکردهای بدن بازی می کنند. هنگامی که یک جهش ژنی اتفاق می افتد، محصول پروتئینی ممکن است معیوب و ناکارآمد باشد. با توجه به عملکرد پروتئین خاص، این کمبود و ناکارآمدی می تواند بر روی بسیاری از سیستم های بدن تاثیر بگذارد. افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور یک جهش در یک ژن HBB دارند و حامل این اختلال هستند. افراد مبتلا به بتا تالاسمی میانی یا ماژور دارای جهش در هر دو ژن HBB هستند.
هموگلوبین طبیعی از پروتئین های تخصصی به نام گلوبین، به ویژه دو زنجیره آلفا و دو پروتئین زنجیره بتا متصل به حلقه مرکزی تشکیل می شود. ژن HBB زنجیره پروتئین بتا گلوبین را ایجاد می کند. جهش در یک ژن HBB منجر به کاهش یا عدم تولید زنجیره های بتا از آن ژن می شود. صرف نظر از اینکه نسخه دوم ژن HBB به طور معمول عمل می کند یا نه، کم خونی خفیف ایجاد می شود. جهش در دو ژن HBB موجب کاهش سطح زنجیره بتا (بتا تالاسمی میانی) یا کمبود تقریبا کامل زنجیره های بتا (بتا تالاسمی ماژور) می شود. کاهش یا کمبود زنجیره پروتئین بتا گلوبین منجر به عدم تعادل در زنجیره پروتئین آلفا گلوبین تولیدی می شود.
در افراد مبتلا به تالاسمی بتا غالب، ژن HBB جهش یافته یک نوع بسیار نامناسب از هموگلوبین را ایجاد می کند. این هموگلوبین ها در تشکیل سلول های قرمز خون بی اثر هستند.
شانس ابتلا
تالاسمی بتا در یک الگوی اتوزومی مغلوب به ارث برده می شود. این اختلالات ژنتیکی زمانی اتفاق می افتند که یک فرد یک ژن غیر طبیعی را از هر یک از والدین به ارث می برد. اگر یک فرد یک ژن طبیعی و یک ژن غیر طبیعی را دریافت کند، حامل بیماری می شود اما علائمی ندارد. خطر ابتلا نوزاد دو والد حامل در هر بارداری ۲۵٪ است. خطر حامل شدن کودک در هر حاملگی ۵۰٪ است. شانس کودک برای دریافت ژن های نرمال از هر دو والدین ۲۵٪ است.
روش های درمان
افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور و میانی باید در مرکز درمان تالاسمی بستری شوند. این مراکز تخصصی مراقبت های جامعه ای را برای افراد مبتلا به بتا تالاسمی شامل برنامه های خاص درمانی، نظارت و پیگیری افراد مبتلا و مراقبت های پیشرفته پزشکی ارائه می دهند. مشاوره ژنتیکی برای افراد مبتلا و خانواده های آنها توصیه می شود. حمایت روان شناختی نیز برای کل خانواده ضروری است.
روش های مختلف درمانی و مداخله ای ممکن است بسته به عوامل متعددی مانند نوع خاصی از تالاسمی بتا؛ پیشرفت بیماری؛ وجود یا عدم وجود علائم خاص؛ شدت بیماری پس از تشخیص؛ سن فرد و سلامت عمومی؛ و یا عناصر دیگر متفاوت باشد. تصمیم گیری در مورد استفاده از یک رژیم خاص و یا سایر روش های درمان باید توسط پزشکان و سایر اعضای تیم درمانی و بر اساس پرونده بیمار؛ مزایای بالقوه و عوارض جانبی احتمالی و اثرات طولانی مدت؛ ترجیح بیمار؛ و دیگر عوامل انجام شود.
افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور معمولا علائمی نداشته و نیازی به درمان ندارند. مهم است که افراد مبتلا به بتا تالاسمی مینور به درستی تشخیص داده شوند تا از درمان های غیر ضروری برای بیماری های مشابه مانند کم خونی فقر آهن استفاده نکنند.
پزشکان ممکن است مکمل اسید فولیک را برای افرادی که مبتلا به کم خونی اند، توصیه کنند. مکمل اسید فولیک، موجب تولید گلبول های قرمز در افراد خاص می شود. همراه با انتقال خون، ممکن است اسید فولیک و دارو نیز برای کاهش سطح آهن در بدن استفاده شود.
سایر روش های درمان
افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور هر ۲ الی ۴ هفته یک بار نیاز به انتقال خون منظم دارند. افراد مبتلا به بتا تالاسمی میانی گاهی نیاز به انتقال خون دارند. مانند زمانی که از بیماری یا عفونت رنج می برند. برخی از افراد ممکن است با جراحی برداشتن طحال (splenectomy) درمان شوند.
افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور و میانی ممکن است تجمع بیش از حد آهن را تجربه کنند که به دو دلیل رخ می دهد. اول، انتقال خون باعث انباشت بیش از حد آهن در بدن می شود. دوم، تالاسمی بتا می تواند باعث افزایش جذب آهن غذاها توسط دستگاه گوارش شود. بدن دارای روش معمولی برای حذف آهن اضافی نیست. بنابراین در افرادی که به طور منظم خون دریافت می کنند، تجمع بیش از حد آهن معمولا اتفاق می افتد.
اضافه بار آهن سبب ایجاد علائم مختلفی بر روی سیستم های مختلف بدن می شود. این عارضه با داروهایی که آهن اضافی را از بدن دفع می کنند مانند داروهای دفروکسامین درمان می شود. دفروکسامین یک متصل شونده به آهن است که باعث می شود آهن در آب حل شده و توسط کلیه ها دفع شوند. دیگر داروهای خوراکی مانند دیریپرن و دفرازیرکس نیز برای کاهش سطح آهن استفاده می شوند.