ترومبوسیتوپنی وضعیتی است که در آن تعداد یکی از سلول های خونی به نام پلاکت ها کمتر از حد طبیعی است. پلاکت ها همراه با انواع دیگر سلول های خونی، در مغز استخوان ساخته می شوند. آنها از طریق رگ های خونی در سرسر بدن پخش شده و برای جلوگیری از خونریزی در زمان آسیب دیدن رگ های خونی، به هم چسبیده و تشکیل لخته می دهند. پلاکت ها، ترومبوسیت نیز نامیده می شود و نام علمی لخته، ترومبوز است.
اگر به دنبال اطلاعاتی کامل در مورد علل، عوامل خطر، علائم، روش های تشخیص و درمان و نحوه پیشگیری از ترومبوسیتوپنی هستید ادامه این مطلب مجله پیام سلامت را مطالعه کنید.
چه عواملی باعث ترومبوسیتوپنی می شوند؟
عوامل بسیاری می تواند ترومبوسیتوپنی (تعداد کم پلاکت در خون) ایجاد کنند. این وضعیت می تواند به ارث برده شده یا اکتسابی باشد. به ارث بردن این بیماری یعنی ژن معیوب از والدین به بیمار منتقل شده باشد. اکتسابی نیز یعنی بدن تحت شرایطی قرار گرفته و مبتلا به آن شده است. گاهی اوقات نیز علت ترومبوسیتوپنی شناخته شده نیست.
به طور کلی، کاهش تعداد پلاک به دلایل زیر رخ می دهد:
- مغز استخوان بدن به اندازه کافی پلاکت تولید نمی کند.
- مغز استخوان به اندازه کافی پلاکت تولید می کند، اما بدن آنها را نابود کرده یا بیش از حد از آن ها استفاده می کند.
- طحال پلاکت های بسیاری را در خود نگه می دارد.
ترکیبی از عوامل فوق ممکن است موجب کاهش تعداد پلاکت ها شود.
علل عدم وجود پلاکت کافی در مغز استخوان
مغز استخوان، بافت اسفنجی شکل داخل استخوان است. این بافت شامل سلول هایی است که به سلول های قرمز خون، سلول های سفید خون و پلاکت تبدیل می شوند. هنگامی که سلول های بنیادی آسیب دیده باشند، سلول های سالم خون رشد نمی کنند. بسیاری از شرایط و عوامل می توانند به سلول های بنیادی آسیب برساند.
سرطان
سرطان هایی، مانند سرطان خون و لنفوم، می توانند به مغز استخوان آسیب زده و سلول های بنیادی خون را از بین ببرند. درمان های سرطان، مانند پرتودرمانی و شیمی درمانی، نیز سلول های بنیادی را از بین می برند.
آنمی آپلاستیک
آنمی آپلاستیک یک اختلال خونی جدی نادر است که ساخت سلول های خونی جدید و کافی را در مغز استخوان متوقف می کند. این کار باعث کاهش تعداد پلاکت های خون می شود.
مواد شیمیایی سمی
قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی از جمله آفت کش ها، آرسنیک و بنزن تولید پلاکت ها را کند می کند.
داروها
برخی از داروها، مانند داروهای مدر و کلرامفنیکل، تولید پلاکت ها را کند می کنند. کلرامفنیکل (که یک آنتی بیوتیک است) به ندرت در ایالات متحده استفاده می شود. داروهای ضد درد مانند آسپیرین یا ایبوبروفن، نیز می توانند بر روی پلاکت ها تاثیر بگذارند.
الکل
الکل نیز تولید پلاکتها را کند می کند. یک افت موقت در پلاکتها در بین مصرف کنندگان الکل، به خصوص آن هایی که از مواد غذایی حاوی آهن، ویتامین B12 و فولات استفاده نمی کنند، مشاهده می شود.
ویروس ها
آبله مرغان، اوریون، سرخجه، ویروس اپشتین بار، و یا پاروویروس می توانند تعداد پلاکت خود را برای مدتی کاهش دهند. افراد مبتلا به ایدز اغلب ترومبوسیتوپنی دارند.
بیماری های ژنتیکی
برخی از بیماری های ژنتیکی مانند سندرم May Hegglin می توانند تعداد پلاکت های خون را کم کنند.
علل از بین رفتن پلاکت ها
از بین رفتن پلاکت ها می تواند حتی زمانی که تعداد پلاکت های خون به حد کافی است نیز رخ دهد. بدن ممکن است پلاکت را با توجه به بیماری های خود ایمنی، برخی از داروها، عفونت، جراحی، بارداری، و برخی از بیماری دیگر که باعث لخته شدن بیش از حد خون می شوند، از بین ببرد.
بیماری های خود ایمنی
بیماری های خود ایمنی در صورتی رخ می دهند که سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول های سالم حمله کند. اگر یک بیماری خود ایمنی پلاکت بدن را از بین ببرد، ترومبوسیتوپنی رخ می دهد. یک نمونه از این نوع بیماری های خود ایمنی، ITP است. ITP یک اختلال خونریزی است که در آن خون آن طور که باید لخته نمی شود. تصور می شود که یک پاسخ ایمنی عامل بسیاری از موارد ITP باشد.
به طور معمول، سیستم ایمنی بدن کمک می کند تا بدن با عفونت و بیماری ها مبارزه کند. اما اگر ITP رخ دهد، حملات سیستم ایمنی بدن، پلاکت ها را از بین می برد. هنوز علت این اتفاق مشخص نیست. ITP همچنین با حمله به مغز استخوان که مسئول تولید پلاکت ها هستند، می تواند منجر به ترومبوسیتوپنی شود.
دیگر بیماری های خود ایمنی که پلاکت را نابود می کنند شامل لوپوس و آرتریت روماتوئید می باشد.
داروها
واکنش به دارو می تواند بدن شما را گیج کرده و علت از بین بردن پلاکت باشد. نمونه هایی از داروهایی که ممکن است باعث شود این اتفاق رخ دهد عبارتند از:
- کوئینین
- آنتی بیوتیک هایی که حاوی سولفا هستند.
- برخی از داروهای ضد تشنج، از قبیل دیلانتین، وانکومایسین و ریفامپین
هپارین نیز داروی است که معمولا برای جلوگیری از لخته شدن خون استفاده می شود. اما واکنش ایمنی بدن به آن ممکن است باعث لخته شدن خون و ترومبوسیتوپنی شود. این وضعیت ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین (HIT) نامیده می شود. HIT به ندرت در خارج از بیمارستان رخ می دهد. در HIT، سیستم ایمنی بدن به یک ماده تشکیل شده توسط هپارین و یک پروتئین در سطح پلاکت ها حمله می کند. این حمله پلاکت را فعال کرده و آنها شروع به ایجاد لخته خون می کنند. این روند، لخته خون عمیق در پاها (ترومبوز ورید عمقی) تشکیل می دهند، یا می تواند لخته حرکت کرده و به ریه ها (آمبولی ریوی) برود.
عفونت
پس از مسمومیت خون از یک عفونت باکتریایی، بیماری در پلاکت های خون گسترده می شود. ویروس هایی مانند مونونوکلئوز یا سیتومگالو ویروس نیز می توانند تعداد پلاکت های خون را کم کنند.
عمل جراحی
پلاکت ها می توانند بر اثر دریچه های قلب ساخته شده توسط انسان، گرافت عروق خونی، یا ابزار و لوله های مورد استفاده برای انتقال خون یا جراحی بای پس از بین بروند.
بارداری
حدود ۵ درصد از زنان باردار، در نزدکی زایمان، ترومبوسیتوپنی خفیف می گیرند. علت دقیق این اتفاق هنوز مشخص نیست.
شرایط نادر و جدی که باعث لخته شدن خون می شوند
برخی از بیماری های نادر و جدی می توانند تعداد پلاکت ها را کم کنند. پورپورا ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک (TTP) و انعقاد داخل عروقی منتشر (DIC) دو نمونه از این بیماری ها می باشند.
- پورپورا ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک یک بیماری خونی نادر است. این بیماری باعث لخته شدن خون در عروق خونی کوچک بدن، از جمله عروق در مغز، کلیه و قلب می شود.
- انعقاد داخل عروقی منتشر از عوارض نادر بارداری، عفونت های شدید، و یا ضربه شدید است. در این بیماری لخته شدن خون در سراسر بدن به طور ناگهانی رخ می دهد.
علل نگه داشتن پلاکت ها توسط طحال
معمولا، یک سوم از پلاکت بدن در طحال نگهداری می شود. اگر طحال بزرگ شود، میزان پلاکتی که نگه می دارد بیشتر می شود. این به این معنی است که پلاکت کافی در خون گردش ندارد.
بزرگ شدن طحال اغلب در مبتلایان به سرطان و یا بیماری شدید کبدی، مانند سیروز مشاهده می شود. سیروز یک بیماری جدی است که در آن کبد زخم شده و به خوبی کار نمی کند. بزرگ شدن طحال همچنین ممکن است به علت بیماری مغز استخوان، مانند میلوفیبروز رخ دهد. با این شرایط، مغز استخوان آسیب دیده و قادر به ساختن سلول های خونی نیست.
چه کسانی در خطر ابتلا به ترومبوسیتوپنی قرار دارند؟
افرادی که بالاترین خطر ابتلا به ترومبوسیتوپنی را دارند کسانی هستند که تحت تاثیر یکی از شرایط یا عوامل مورد بحث بالا قرار دارند. این افراد عبارتند از:
- افراد مبتلا به انواع خاصی از سرطان، آنمی آپلاستیک، یا بیماری های خود ایمنی
- افراد در معرض برخی از مواد شیمیایی سمی
- افراد در معرض واکنش به برخی داروهای خاص
- افراد مبتلا به ویروس های خاص
- افراد مبتلا به بیماری های ژنتیکی خاص
- مصرف کنندگان الکل و زنان باردار
علائم و نشانه های ترومبوسیتوپنی چیست؟
خونریزی خفیف تا شدید باعث می شود که علائم و نشانه های اصلی ترومبوسیتوپنی نمایان شوند. خونریزی می تواند در داخل بدن (خونریزی داخلی) و یا در زیر پوست و یا سطح پوست (خونریزی خارجی) رخ دهد.
علائم و نشانه ها گاهی به طور ناگهانی و گاهی در طول زمان ظاهر می شوند. ترومبوسیتوپنی خفیف اغلب دارای هیچ علامت یا نشانه ای نیست. آن ها معمولا در طول یک آزمایش خون معمولی یافت می شوند. اگر علائم خونریزی دارید، با دکتر مشورت کنید. ترومبوسیتوپنی شدید می تواند تقریبا باعث خونریزی در هر قسمتی از بدن شود.
خونریزی خارجی معمولا اولین نشانه کاهش تعداد پلاکت ها است. خونریزی خارجی ممکن است باعث ایجاد پورپورا یا پتشی شود. پورپورا کبودی های قرمز، بنفش و قهوه ای روی پوست می باشد. این کبودی ممکن است به راحتی ایجاد شود. پتشی نقطه های کوچک قرمز یا بنفش بر روی پوست می باشد.
نشانه های دیگری خونریزی خارجی عبارتند از:
- خونریزی طولانی مدت، حتی پس از بریدگی های جزئی
- خونریزی از دهان و بینی، به خصوص خونریزی از بینی یا خونریزی پس از مسواک زدن دندان ها
- خونریزی غیر طبیعی واژینال (قاعدگی های شدید)
خونریزی شدید بعد از عمل جراحی یا خدمات دندانپزشکی نیز ممکن است مشکلات خونریزی را نشان دهد.
خونریزی شدید روده و مغز (خونریزی داخلی) جدی است و می تواند کشنده باشد. علائم و نشانه ها آن عبارتند از:
- وجود خون در ادرار یا مدفوع یا خونریزی از مقعد. خون در مدفوع می تواند قرمز روشن یا تیره باشد. (مصرف مکمل های آهن نیز می تواند مدفوع را تیره و قیری کند)
- سردرد و دیگر علائم عصبی. این مشکلات بسیار نادر هستند اما حتما باید در مورد آن با پزشک مشورت کنید.
ترومبوسیتوپنی چگونه تشخیص داده می شود؟
پزشک می تواند ترومبوسیتوپنی را بر اساس سابقه بیمار، معاینه فیزیکی و نتایج آزمون های زیر تشخیص دهد. هنگامی که ترومبوسیتوپنی تشخیص داده می شود، پزشک به دنبال علت آن می رود.
- شمارش کامل خون (CBC)
- لام خون
- تست مغز استخوان
- سایر آزمایشات
اگر پزشک به وجود مشکل خونریزی مشکوک شود، ممکن است آزمایش خون دیگری را نیز تجویز کند. به عنوان مثال، پزشک تست PT و PTT را برای دیدن نحوه لخته شدن خون توصیه می کند. اگر طحال عامل بیماری باشد پزشک از سونوگرافی استفاده می کند.
ترومبوسیتوپنی چگونه درمان می شود؟
درمان ترومبوسیتوپنی بستگی به علت و شدت آن دارد. هدف اصلی از درمان، جلوگیری از مرگ و ناتوانی ناشی از خونریزی است. اگر وضعیت شما خفیف است، ممکن است نیازی به درمان نباشد. ترومبوسیتوپنی اغلب اگر علت زمینه ای درمان شود، بهبود پیدا می کند. افرادی که این بیماری را به ارث می برند معمولا نیازی به درمان ندارند.
اگر یک واکنش به دارو باعث کاهش پلاکتها شده باشد، معمولا برای درمان دارو تجویز می شود. برای ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین (HIT)، توقف هپارین کافی نیست. برای درمان اغلب، به داروهای دیگری برای جلوگیری از لخته شدن خون نیاز می باشد.
اگر سیستم ایمنی بدن باعث کاهش پلاکتها شده باشد، پزشک داروهایی را برای سرکوب سیستم ایمنی بدن تجویز می کند.
ترومبوسیتوپنی شدید
اگر ترومبوسیتوپنی شدید باشد، درمان هایی مانند دارو، تزریق خون یا پلاکت یا برداشتن طحال تجویز می شود.
داروها
- کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزون
- ایمونوگلوبولین ها یا داروهای تجویزی مانند ریتوکسیماب برای جلوگیری از عملکرد سیستم ایمنی بدن
- رومیپلوستیم برای کمک به بدن جهت ساختن پلاکت
تزریق خون و یا پلاکت
تزریق خون یا پلاکت برای درمان افرادی که دارای خونریزی فعال و یا در معرض خطر بالای خونریزی هستند استفاده می شود.
اسپلنکتومی
اسپلنکتومی (طحال برداری) عمل جراحی برای برداشتن طحال است. اگر درمان با داروهای در بدن عمل نکند از این روش استفاده می شود. این عمل جراحی بیشتر برای بزرگسالانی که ITP دارند استفاده می شود.
چگونه می توان از ترومبوسیتوپنی پیشگیری کرد؟
پیشگیری از ترومبوسیتوپنی بستگی به علت خاص آن دارد. معمولا از بیماری های منجر به ترومبوسیتوپنی نمی توان جلوگیری کرد. با این حال، شما می توانید اقداماتی را برای جلوگیری از مشکلات بهداشتی مرتبط با ترومبوسیتوپنی استفاده کنید. این اقدامات عبارتند از:
- اجتناب از نوشیدن الکل
- جلوگیری از تماس با مواد شیمیایی سمی مانند آفت کش ها، آرسنیک و بنزن
- اجتناب از مصرف داروهایی که می دانید تعداد پلاکت هایتان را کم می کند. دو نمونه از چنین داروهایی آسپرین و ایبوپروفن می باشد. این داروها خون را بیش از حد رقیق می کنند.
- واکسینه شدن در برابر ویروس ها