بزاق در بدن عملکرد ها و کاربردهای متفاوتی دارد. این ماده دهان را مرطوب کرده و باعث می شود غذا به راحتی از دهان به گلو راه پیدا کند. علاوه بر این بزاق حاوی آنزیم هایی است که به هضم غذا کمک می کند. اما میزان این ماده در دهان نیز یک استاندار مشخصی دارد. با این حال برخی از افراد دچار افزایش یا کاهش بزاق می شوند.
زمانی که بزاق دهان کاهش پیدا می کند، علاوه بر خشکی دهان مشکلات دیگری را نیز در پی دارد. کاهش بزاق حتی می تواند بر روی طعم غذاها نیز اثر بگذارد، جویدن و بلعیدن را مشکل کند و خطر ابتلا به بیماری ها دهان و عفونت های دندانی را افزایش دهد.
Hyposalivation یا اختلال کاهش بزاق
Hyposalivation بدان معنی است که بزاق کافی وجود ندارد و یا تولید بزاق کاهش یافته است. دلایل بسیاری برای این که چرا hyposalivation رخ می دهد وجود دارد. این عارضه ممکن است کوتاه مدت (حاد) و یا برای مدت زمان طولانی (مزمن) ایجاد شود.
مشکل زمانی رخ می دهد که کاهش بزاق و کمبود آن توسط کارکرد کم غدد بزاقی رخ دهد. با این حال، علت ریشه ای ممکن است همیشه به فعالیت غده بزاقی مربوط نباشد و عوامل دیگر بر روی آن تاثیر گذار باشد. علت اصلی کاهش بزاق خشکی دهان است. اگرچه مجموعه ای از عوامل دیگر نیز در عملکرد غدد بزاقی نقش دارند.
بزاق توسط سه غده بزاقی جفت شده (زیر زبانی، زیر فکی و بناگوشی) و همچنین بسیاری از غدد کوچک و سلول های تولید کننده موکوس واقع در پوشش داخل دهان تولید می شود. در مجموع روزانه بین ۸۰۰ میلی لیتر تا ۲ لیتر بزاق در دهان تولید می شود. کاهش بزاق به میزان کم (مثلا ۷۰۰ میلی لیتر) معمولا مشکلی ایجاد نمی کند. اما ممکن است نشانه ها و عوارض hyposalivation در این حالت ایجاد شود و نیاز به درمان داشته باشد. بسته به علت کاهش بزاق داروها و حتی گاهی عمل جراحی برای درمان مورد نیاز است.
علائم کاهش تولید بزاق
خشکی دهان بارزترین نشانه کاهش بزاق است. اما به یاد داشته باشید که همیشه خشکی دهان به علت کاهش تولید بزاق ایجاد نمی شود. به عنوان مثال تنفس از طریق دهان به علت ورود حجم زیاد از جریان هوا به دهان، منجر به تولید بزاق کمتر از حد طبیعی می شود.
چند علامت دیگر نیز با این عارضه همراه است. برخی از این علائم آشکار هستند و برخی دیگر به مرور زمان رخ می دهند. بعضی از علل نیز بلافاصله بعد از کاهش بزاق ایجاد می شوند اما وقوع آن ها وابسته به شدت hyposalivation است. علائم زیر ممکن است با کاهش بزاق به طور مستقیم در ارتباط باشند:
- کاهش طعم غذاها
- مشکل در جویدن و بلع
- اختلال گفتار، گاهی اوقات فرد احساس می کند که زبانش کلفت شده است.
- پوسیدگی دندان
- افزایش خطر ابتلا به عفونت های دهان
بسیاری از افراد نیز کاهش بزاق را با خشکی دهان اشتباه می گیرند. به همین خاطر میزان آب مصرفی خود را بالا می برند. این در حالی است که افزایش میزان آب بدن نیز به نوبه خود مشکلاتی مثل تکرر ادرار ایجاد می کند.
علل کاهش بزاق در دهان
کم شدن آب بدن
کم شدن آب بدن یکی از علل شایع کاهش تولید بزاق است. در این حالت از آنجا که حجم مایع در بدن کم می شود، بدن تولید ترشحات خود مانند بزاق را کاهش می دهد. کم شدن آب بدن می تواند به دلایل مختلف رخ دهد. بیشتر مواقع، از دست دادن آب و الکترولیت ناشی از استفراغ و اسهال حاد می باشد. تعریق بیش از حد با کم کردن آب بدن علت دیگری است برای کاهش تولید بزاق. گاهی اوقات کاهش آب بدن بر اثر مصرف برخی از داروها خاص مانند دیورتیک ها ایجاد می شود.
بیماری های خود ایمنی
سندرم شوگرن یکی از رایج ترین بیماری های روماتولوژیک است که غددی مانند غدد بزاقی و غدد اشکی را تحت تاثیر خود قرار می دهد. این حالت زمانی رخ می دهد که سیستم ایمنی به این غدد حمله می کنند. در نتیجه تولید بزاق کاهش می یابد. سندرم شوگرن یک اختلال مزمن است و علت دقیق آن ناشناخته است. با این حال، مانند بسیاری از اختلالات خود ایمنی، اعتقاد بر این است که علت این بیماری یک عفونت ویروسی یا باکتریایی است. زنان، به خصوص زنانی که سابقه آرتریت روماتوئید یا SLE دارند، بیشتر احتمال دارد به سندرم شوگرن مبتلا شوند.
عفونت
عفونت غدد بزاقی به احتمال زیاد زمانی رخ می دهد که غده یا مجرای آن مسدود شده باشد و فرد با کاهش بزاق رو به رو شود. باکتری هایی مانند استافیلوکوک اورئوس معمولا مسئول ایجاد این عفونت هستند. این عفونت ها به محل غدد بزاقی حمله کرده و ممکن است بافت اطراف آن را نیز آلوده کند. اوریون علت دیگری است که باعث می شود غدد بزاقی با این عفونت ویروسی متورم شود. گرچه، غدد بزاقی ممکن است با عفونت های سیستمیک مانند HIV نیز تحت تاثیر قرار بگیرد.
ایاتروژنیک
چند دارو نیز وجود دارند که می توانند در غدد بزاقی نقص هایی ایجاد کنند. داروهایی مانند داروهای ضد افسردگی، آنتی هیستامین ها، داروهای ضد روان پریشی، آرام بخش ها، متیل دوپا و دیورتیک ها به کاهش حجم بزاق کمک می کنند. گاهی اوقات این داروها به طور مستقیم تولید بزاق را تحت تاثیر قرار نمی دهند به طور مثال در مورد دیورتیک ها، از دست دادن مایعات بدن منجر به کاهش ثانویه در تولید بزاق می شود. شیمی درمانی نیز می تواند غدد بزاقی را تحت تاثیر قرار دهد و تولید بزاق را مختل کند.
سنگ های بزاقی
در غدد بزاقی نیز گاهی به دلایل مختلف سنگ تشکیل می شود. این سنگ ها اغلب به دلیل شتاب اجزای بزاقی برای تولید بزاق ایجاد شده و اغلب با کم شدن آب بدن در ارتباط است. التهاب مزمن و بقایای مواد غذایی در دهان گاهی اوقات ممکن است منجر به تشکیل سنگ های بزاقی شود. این سنگ ها معمولا تا زمانی که غدد بزاقی را مسدود کنند، بدون نشانه باقی می مانند.
تورم غدد
بزرگ یا متورم شدن غدد بزاقی نیز ممکن است با کاهش تولید بزاق در ارتباط باشد. علل بسیاری برای تورم غدد بزاقی از جمله عفونت، دیابت، سندرم شوگرن، ایدز و تومورها وجود دارد. تومورها در این حالت می توانند خوش خیم (غیر سرطانی) و بدخیم (سرطانی) باشند. این عارضه ها نه تنها می توانند سه غده اصلی تولید کننده بزاق را تحت تاثیر قرار دهند، بلکه غدد کوچک نیز با وارد آمدن ضربه به لب می توانند متورم شوند.
درمان کاهش بزاق
درمان hyposalivation تا حد زیادی به علت زمینه ای بستگی دارد. بنابراین مهم است که علت دقیق نقص غدد بزاقی تشخیص داده شود. گزینه های درمانی نیز متفاوت است و می تواند شامل تغییر در رژیم غذایی و یا شیوه زندگی، مصرف دارو و یا جراحی باشد. برای مثال وجود سنگ در غدد بزاقی گاهی اوقات می تواند با نوشیدن آب اضافی و ماساژ غدد درمان شود. از سوی دیگر عفونت های باکتریایی اغلب نیاز به مصرف آنتی بیوتیک ها دارند و تومورها برای برداشته شدن ممکن است نیاز به عمل جراحی داشته باشند.
برخی داروها مانند پیلوکارپین و cevimeline می توانند تولید بزاق را با تحریک ترشح؛ زیاد کنند. با این حال این داروها فقط زمانی که غدد بزاقی آسیب ندیده باشند، کاربرد دارد. علاوه بر آن تنها راه تسکین علائم مرتبط با hyposalivation، شناخت علت ریشه ای است.