مننژیت حاد باکتریایی به سرعت لایه های بافتی مغز و نخاع (مننژن) و فضای پر از مایع بین مننژها را دچار التهاب می کند. این التهاب به دلیل وجود باکتری ایجاد می شود. کودکان و بزرگسالان سالمند مبتلا معمولا دچار سفتی گردن می شوند و این سفتی معمولا با تب و سردرد همراه است.
نوزادان ممکن است سفتی گردن نداشته باشند. اما معمولا بی حال شده و دارای علائم زیر هستند:
- تب
- بی اشتهایی
- تحریک پذیری
- خواب آلودگی
مننژیت باکتریایی یک موقعیت اورژانس است و قبل از اینکه تشخیص تایید شود، در اسرع وقت باید درمان شود.
برای تشخیص مننژیت، پزشک در اسرع وقت پونکسیون کمری انجام می دهند. آنتی بیوتیک ها معمولا برای درمان این بیماری موثر هستند و دگزامتازون (کورتیکواستروئید) نیز اغلب برای کاهش تورم در مغز به کار می رود. واکسن ها نیز می توانند برخی از انواع مننژیت را از بین ببرند.
در ادامه این مطلب مجله پیام سلامت در مورد علل، نشانه ها، روش های تشخیص و روش های درمان مننژیت حاد باکتریایی صحبت می کنیم.
عوارض مننژیت حاد باکتریایی
هنگامی که باکتری ها به مننژها و فضای زیر عنکبوتیه حمله می کنند، سیستم ایمنی در نهایت به مهاجمان واکنش نشان می دهد. به همین دلیل سلول های ایمنی برای دفاع از بدن در برابر آن ها جمع می شوند. نتیجه این تجمع التهاب مننژیت است که می تواند عوارضی مانند موارد زیر را ایجاد کند:
- لخته شدن خون: در صورت شدید بودن، التهاب ممکن است به رگ های خونی مغز گسترش یافته و باعث ایجاد لخته شود. این لخته گاهی اوقات منجر به سکته مغزی می شود.
- تورم در مغز (ادم مغزی): التهاب می تواند به بافت مغز آسیب برساند، باعث تورم شده و در مناطق کوچک خونریزی ایجاد کند.
- افزایش فشار داخل جمجمه: تورم شدید می تواند فشار داخل جمجمه را افزایش دهد و باعث شود که قسمت هایی از مغز تغییر کند.
- تجمع مایع اضافی در مغز: مغز به طور مداوم مایع مغزی نخاعی تولید می کند. عفونت مسیر عبور مایعات را در مغز مسدود می کند. با این انسداد باعث می شود که مایعات در مغز انباشته شده و اختلال هیدروسفالی ایجاد شود.
- التهاب اعصاب جمجمه: التهاب ممکن است به اعصاب جمجمه که بینایی، شنوایی، چشایی و حرکت عضلات و غدد صورت را کنترل می کنند، گسترش یابد. التهاب این اعصاب ممکن است به ناشنوایی، دوبینی و مشکلات دیگر منجر شود.
- آمپیم ساب دورال: گاهی اوقات گلبول های قرمز، زیر لایه بیرونی مونروژ قرار می گیرند و موجب ایجاد آمپیم ساب دال می شوند.
- مشکلات گسترده در بدن: این مشکلات شامل شوک سپتیک (کاهش خطرناک فشار خون ناشی از عفونت باکتریایی درون جریان خون) و انعقاد داخل عروقی منتشر (ایجاد لخته های کوچک در سراسر جریان خون که در نهایت منجر به خونریزی بیش از حد می شود) می باشند. این مشکلات می تواند کشنده باشند.
علل ایجاد مننژیت حاد باکتریایی
گونه های مختلفی از باکتری ها می توانند مننژیت را ایجاد کنند. حضور این باکتری ها در بدن به احتمال زیاد به موارد زیر ارتباط دارند:
- سن
- مسیر ابتلا به مننژیت
- قوت سیستم ایمنی بدن
سن
مننژیت حاد باکتریایی در نوزادان و کودکان، به ویژه در مناطق جغرافیایی که واکسیناسیون کودکان در آن جا استفاده نمی شود، می تواند رشد کند.
در نوزادان شایعترین علل مننژیت حاد باکتریایی عبارتند از:
- استرپتوکوک گروه B، به ویژه استرپتوکوک آگالاکتیا
- Escherichia coli و باکتری های مرتبط (باکتری های گرم منفی)
- Listeria monocytogenes
اگر مننژیت در ۴۸ ساعت اول پس از تولد ایجاد شود، معمولا از مادر به نوزاد منتقل شده است. در این موارد، مننژیت اغلب بخشی از عفونت جدی خونی (سپسیس) است.
در کودکان و بزرگسالان جوان، شایع ترین علل ایجاد مننژیت حاد باکتریایی عبارتند از:
- Neisseria meningitidis (مننگوکوک)
- استرپتوکوک پنومونیه (پنوموکوک)
Neisseria meningitidis گاهی اوقات یک عفونت سریع و شدید به نام مننژیت مننگوکوکی ایجاد می کند که در عرض چند ساعت باعث کما و مرگ می شود. این عفونت معمولا زمانی اتفاق می افتد که باکتری از طریق عفونت تنفسی وارد جریان خون شود. مننژیت مننگوکوک بسیار مسری است.
Haemophilus influenzae نوع B در حال حاضر علت نادر مننژیت در ایالات متحده و اروپای غربی است. زیرا اکثر کودکان علیه این باکتری واکسینه هستند. با این حال، در مناطقی که واکسن به طور گسترده استفاده نمی شود، این باکتری ها علت شایع مننژیت حاد باکتریایی، به ویژه در کودکان ۲ تا ۶ ساله هستند.
در میان سالمندان و سالخوردگان، شایع ترین علت مننژیت حاد باکتریایی عبارت است از:
- استرپتوکوک پنومونیه
در افراد مسن، سیستم ایمنی بدن ضعیف می شود و خطر ابتلا به مننژیت به علت باکتری های دیگر مانند Listeria monocytogenes، E. coli یا سایر باکتری های گرم منفی افزایش می یابد. استافیلوکوکوس اورئوس می تواند در همه افراد مننژیت شدید ایجاد کند.
مسیر انتقال
مننژیت باکتریایی را می توان از طریق روش های مختلف زیر تجربه کرد:
- هنگامی که باکتری از طریق عفونت در قسمت دیگری از بدن وارد مغز می شود (رایج ترین مسیر ابتلا است)
- هنگامی که باکتری ها از طریق عفونت های دیگر سر، مانند سینوزیت یا عفونت گوش وارد مغز می شوند (اغلب ناشی از استرپتوکوک پنومونیه می باشد)
- ایجاد یک زخم در جمجمه یا مننژها (که اغلب ناشی از استافیلوکوک اورئوس است)
- هنگامی که جراحی بر روی مغز یا نخاع انجام شده است (که اغلب به واسطه باکتری های گرم منفی ایجاد می شود)
- هنگامی که شنت وارد شده به مغز برای کاهش فشار روی جمجمه آلوده می شود.
- هنگامی که باکتری ها از طریق یک نقص مادرزادی وارد جمجمه یا ستون فقرات می شوند (مانند اسپینا بیفیدا)
داشتن هر یک از شرایط فوق باعث افزایش خطر ابتلا به مننژیت حاد باکتریایی می شود.
قدرت سیستم ایمنی بدن
این که کدام یک از باکتری ها احتمالا باعث ایجاد مننژیت می شوند بستگی به این دارد که سیستم ایمنی بدن طبیعی است یا ضعیف. شرایطی که می توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند، خطر ابتلا به مننژیت حاد باکتریایی را افزایش می دهند. چنین شرایطی عبارتند از:
- درمان با کورتیکواستروئیدها یا داروهای دیگری که سیستم ایمنی بدن را برای درمان اختلالات خودایمنی و سرطان و یا برای جلوگیری از رد یک عضو پیوندی تضعیف می کنند.
- شیمی درمانی
- آلودگی به ویروس ایدز (HIV)
- برداشتن طحال (اسپلنکتومی)
- بیماری سلول داسی شکل
- اختلالات مادرزادی نقص ایمنی (زمانی که کودکان با سیستم ایمنی ضعیف به دنیا می آید)
این موضوع که کدام یک از باکتری ها (یا قارچ ها) احتمالا مننژیت را ایجاد می کنند، به آنچه که سیستم ایمنی بدن را تضعیف می کند و اینکه کدام بخش از سیستم ایمنی بدن ضعیف شده است، بستگی دارد، به عنوان مثال در موارد زیر:
- ایدز یا لنفوم هوچکین: لیستریا، باکتری که باعث بیماری سل می شود.
- مشکل تولید آنتی بادی در بدن و یا برداشتن طحال: استرپتوکوک پنومونیه و یا در موارد نادر نایسریا مننژیتیدیس
- استفاده از شیمی درمانی: سودوموناس آئروژینوزا و یا دیگر باکتری های گرم منفی مانند اشریشیا کلی
در نوزادان بسیار جوان (مخصوصا نوزادان نارس) و افراد مسن، بخش های خاصی از سیستم ایمنی بدن ممکن است ضعیف باشند و خطر ابتلا به مننژیت ناشی از Listeria monocytogenes را افزایش دهند.
علائم مننژیت حاد باکتریایی
علائم مننژیت حاد باکتریایی در سنین مختلف متفاوت است. در نوزادان علائم اولیه اغلب شامل موارد زیر هستند:
- بالا یا پایین رفتن دمای بدن
- مشکلات تغذیه ای
- استفراغ
- تحریک پذیری، مانند اضطراب و یا گریه کردن بیش از حد
- ضعف یا بی حالی
برخلاف افراد مسن، اغلب نوزادان سفتی گردن ندارند. اگر مننژیت شدید باشد، بخش نرم استخوان جمجمه ( فونتانل) که در شیرخواران وجود دارد قبل از اینکه استخوان های جمجمه رشد کنند، ممکن است سفت شود. چون فشار داخل جمجمه افزایش می یابد.
در اغلب کودکان و بزرگسالان، مننژیت حاد باکتریایی با علائمی شروع می شود که به آرامی به مدت ۳ تا ۵ روز بدتر می شوند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- احساس بیماری
- تب
- تحریک پذیری
- استفراغ
برخی افراد گلو درد، سرفه و آبریزش بینی نیز دارند. این علائم مبهم ممکن است شبیه به عفونت ویروسی باشد. علائم اولیه که مننژیت را نشان می دهد به طور خاص شامل موارد زیر هستند:
- تب
- سر درد
- سفتی گردن
- سردرگمی و کاهش هوشیاری
- حساسیت به نور
سفتی گردن در این بیماری همان گردن درد نیست. در این حالت تلاش برای پایین آوردن چانه باعث درد می شود و ممکن است این کار غیر ممکن باشد. حرکت سر در جهت دیگر به سختی انجام می شود. با این حال، برخی از بیماران سفتی گردن ندارند، و برخی از آنها مبتلا به کمر درد می شوند.
برخی افراد علائم سکته مغزی، از جمله فلج شدن را نشان می دهند. برخی نیز تشنج دارند.
سایر علائم مننژیت حاد باکتریایی
با پیشرفت عفونت، کودکان و بزرگسالان می توانند به طور فزاینده ای تحریک پذیری، گیجی و سفتی گردن داشته باشند. بزرگسالان ممکن است در عرض ۲۴ ساعت به طور جدی بیمار شوند و کودکان دچار آسیب شوند. مننژیت ممکن است در عرض چند ساعت باعث کما و مرگ شود. مننژیت باکتریایی یکی از معدود اختلالاتی است که افراد سالخورده مبتلا به آن ممکن است با علائم خفیف بخوابد و هرگز بیدار نشود. در کودکان و بزرگسالان، چنین مرگ سریعی ناشی از تورم مغز است.
در مننژیت مننگوکوک، جریان خون و بسیاری از اندام های دیگر آلوده می شوند. عفونت خونی (مننژوکوکسیمی) می تواند در عرض چند ساعت ایجاد شود. در نتیجه، بافت های ناحیه ار خون محروم شده و خونریزی ممکن است در زیر پوست رخ دهد و موجب ایجاد لکه های بنفش روی پوست شود. خونریزی ممکن است در دستگاه گوارش و سایر اعضای بدن رخ دهد. در این حالت رنگ مدفوع قرمز یا سیاه می شود. مننژیت حاد باکتریایی درمان نشده، فشار خون را کاهش داده و منجر به شوک و مرگ می شود.
در برخی موارد، علائم مننژیت باکتریایی بسیار نرمال تر از حالت طبیعی است و باعث اختلال در تشخیص پزشکان می شود. به عنوان مثال، زمانی که مننژیت ایجاد می شود، ممکن است با دیگر عفونت ها مانند عفونت گوش یا گلو اشتباه گرفته شود.
علائم مننژیت حاد باکتریایی ممکن است در افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند (به دلیل استفاده از داروها یا اختلالات سیستم ایمنی بدن (مثل ایدز)، مصرف الکل و افراد سالمند) ملایم تر باشد. در ساخوردگان، تنها علامت این بیماری ممکن است سردرگمی باشد.
روش های تشخیص
- آزمایش خون
- پونکسیون کمری و تجزیه و تحلیل مایع مغزی نخاعی
روش های درمان مننژیت حاد باکتریایی
- آنتی بیوتیک
- دگزامتازون (کورتیکواستروئید)
- جایگزینی مایعات
از آنجا که مننژیت باکتریایی حاد می تواند در عرض چند ساعت به آسیب عصبی دائمی یا مرگ مغزی منر شود، درمان آن بدون منتظر ماندن برای آماده شدن نتیجه آزمایشات، در اسرع وقت آغاز می شود.
در این مرحله، پزشک باکتری خاصی ایجاد کننده بیماری را نمی شناسد و بنابراین نمی تواند آنتی بیوتیک موثر را تجویز کند. بنابراین آنتی بیوتیک هایی را انتخاب می کند که در برابر باکتری هایی که احتمالا باعث عفونت می شوند موثر هستند. ضمن این که معمولا از دو یا چند آنتی بیوتیک استفاده می کنند که در برابر بسیاری از باکتری ها موثر می باشند.
آنتی بیوتیک ها به صورت داخل وریدی وارد بدن می شوند. همچنین، چون التهاب مغز (انسفالیت) ویروسی ممکن است شبیه به مننژیت حاد باکتریایی باشد، داروهای ضد ویروسی که در برابر این ویروس ها مؤثر هستند نیز اغلب تجویز می شوند. هنگامی که ارگانیسم های آلوده کننده شناسایی می شوند، آنتی بیوتیک موثر تجویز شده و مصرف هر گونه آنتی بیوتیک دیگر و داروهای ضد ویروسی غیر ضروری متوقف می شود.
دگزامتازون (کورتیکواستروئید) برای کنترل تورم در مغز تجویز می شود. این دارو ۱۵ دقیقه قبل یا همزمان با اولین دوز آنتی بیوتیکی مصرف می شود. زیرا تورم زمانی که آنتی بیوتیک ها باکتری را تجزیه می کنند، ممکن است تشدید شود. مصرف دگزامتازون ۲ تا ۴ روز ادامه دارد. دگزامتازون همچنین می تواند فشار داخل جمجمه را کاهش دهد.
عفونت های دیگر که ممکن است ناشی از مننژیت باشند نیز نیاز به درمان دارند. این عفونت ها عبارتند از:
- سپسیس
- پنومونی
- عفونت قلب (اندوکاردیت باکتریایی)
مایعات از دست رفته بدن به علت تب، عرق کردن، استفراغ و کاهش اشتها نیز به وسیله سرم جایگزین می شوند.
عوارض ناشی از درمان مننژیت حاد باکتریایی
عوارض جانبی ناشی از درمان ها ممکن است نیاز به درمان های خاصی داشته باشند.
- تشنج
- شوک
- کما
- افزایش فشار داخل جمجمه
- آمپیم ساب دورال
روش های جلوگیری از مننژیت حاد باکتریایی
افراد مبتلا به مننژیت باکتریایی حاد (به ویژه مننژیت مننگوکوک) معمولا در قرنطینه قرار می گیرند تا زمانی که عفونت کنترل شود و دیگر نتواند عفونت را گسترش دهند. این قرنطینه معمولا حدود ۲۴ ساعت طول می کشد. واکسن نیز برای انواع مختلفی از مننژیت موجود است.
مننژیت مننگوکوک
واکسن (واکسن مننگوکوک) می تواند از ایجاد مننژیت مننگوکوکی پیشگیری کند. این واکشن به افراد زیر داده می شود:
- کودکانی ۲ تا ۱۰ ساله که سیستم ایمنی بدنشان تضعیف شده است یا طحالشان کار نمی کند
- همه کودکان ۱۱ تا ۱۲ ساله
- کودکان بالای ۱۲ سال و دانشجویانی که در خوابگاه زندگی می کنند، اگر قبلا واکسینه نشده باشند.
- نیروهای نظامی اگر قبلا واکسینه نشده باشند.
- افرادی که در مناطقی زندگی می کنند که عفونت در آن جا شایع است.
- افرادی که ممکن است بطور مکرر در معرض باکتری ها قرار بگیرند، مانند پرسنل آزمایشگاه