شکم منطقه تشریحی است که توسط حاشیه پایین دنده ها و دیافراگم در بالا، استخوان لگن (راموس ناحیه تناسلی) در پایین، و پهلوها در هر طرف محصور شده است.
اگر چه درد شکم می تواند از بافت دیواره اطراف حفره شکمی (مانند پوست و عضلات) به وجود آید، اما این درد به طور کلی اصطلاحی است که برای توصیف ناراحتی نشات گرفته از اندام درون حفره شکمی استفاده می شود. در ادامه این مطلب مجله پیام سلامت در مورد درد شکم با شما صحبت خواهیم کرد.
ارگان های شکم عبارتند از:
- معده
- روده کوچک
- روده بزرگ
- کبد
- کیسه صفرا
- طحال
- پانکراس
از لحاظ فنی، طبق توضیحات بالا، پایین ترین بخش این ناحیه، لگن است، که شامل مثانه و راست روده، به علاوه غده پروستات در مردان، و رحم، لوله های فالوپ و تخمدان در زنان می باشد. بنابراین زمانی که درد در این ناحیه ایجاد می شود تشخیص این که این درد مربوط به شکم است یا لگن کمی سخت می شود.
گاهی اوقات، درد ممکن است از اندام هایی که نزدیک به شکم است احساس شود. برای مثال، بیماری های ریوی، کلیوی، و رحم یا تخمدان ها می توانند درد شکم ایجاد کنند. از سوی دیگر، گاهی ایجاد مشکل در اندام های داخلی شکم، درد را در بخش دیگری از بدن ایجاد می کنند. به عنوان مثال درد التهاب پانکراس ممکن است در کمر احساس شود. نوع دوم درد، یعنی دردی که از جای دیگری ناشی می شود اما در بخش دیگری از بدن احساس می شود به نام درد ارجاعی شناخته می شود.
علت درد شکم
درد شکم می تواند توسط ۳ موقعیت زیر ایجاد شود:
- با التهاب در یکی از ارگان ها برای مثال، آپاندیسیت، دیورتیکولیت، کولیت
- با کشش و یا اتساع یک عضو برای مثال، انسداد روده، انسداد مجرای صفراوی توسط سنگ کیسه صفرا، تورم کبد مبتلا به هپاتیت
- با کاهش جریان خون به یک عضو برای مثال، کولیت ایسکمیک
در مشکلات پیچیده تر، درد شکم می تواند بدون التهاب، تورم یا کاهش جریان خون رخ دهد. یک مثال مهم از درد بدون التهاب و تورم، سندرم روده تحریک پذیر (IBS) است. متخصصان معتقدند که IBS، به دلیل انقباضات غیر طبیعی عضلات روده (اسپاسم) و یا احساس غیر طبیعی اعصاب در روده که منجر به احساس غلط درد می شود ( حساسیت بیش از حد احشائی) ایجاد می شود.
نشانه ها، علائم، مکان، نوع و شدت درد شکم
پزشکان به منظور کمک به پیدا کردن علل احتمالی درد، ممکن است یک سری سوالات را از شما بپرسند. برای مثال سوالات زیر مطرح می شود:
درد چگونه آغاز شد؟
اگر درد شکم به طور ناگهانی آغاز شده باشد، ممکن است مشکلی را در یکی از عضوهای شکم نشان دهد. به عنوان مثال، وقفه در عرضه خون به روده بزرگ (ایسکمی) یا انسداد مجرای صفراوی توسط سنگ صفرا (کولیک صفراوی) درد ناگهانی ایجاد می کنند.
محل درد کجاست؟
- آپاندیست معمولا باعث ایجاد ناراحتی در وسط شکم شده که پس از مدتی به سمت راست و پایین شکم حرکت می کند. پایین شکم محل معمول قرار گیری آپاندیس است.
- دایورتیکولیت به طور معمول ناراحتی در قسمت تحتانی شکم در سمت چپ ایجاد می کند. این محل جایی است که اغلب زائده های کولونی در آنجا قرار دارند.
- ناراحتی کیسه صفرا (کولیک صفراوی یا کوله سیستیت) معمولا در وسط قسمت فوقانی شکم یا قسمت فوقانی شکم درست در نزدیکی جایی که مثانه قرار گرفته است احساس می شود.
نوع و الگوی درد چیست؟
- آیا درد شدید، کرامپی و یا ثابت است؟ انسداد روده در ابتدا باعث ایجاد امواجی از دردهای کرامپی به علت انقباضات عضلات روده و اتساع روده می شود. درد شبیه گرفتگی عضلات نشان دهنده انقباضات شدید روده است.
- انسداد مجاری صفراوی توسط سنگ کیسه صفرا معمولا باعث درد ثابت در بالای شکم که بین ۳۰ دقیقه تا چند ساعت طول می کشد، می شود.
- پانکراتیت حاد معمولا باعث درد شدید، بی امان و مداوم در کمر و بالای شکم می شود.
- درد ناشی از آپاندیسیت حاد ممکن است در ابتدا نزدیک ناف شروع شود، اما با پیشرفت التهاب به قسمت تحتانی شکم در راست سرایت می کند.
- ماهیت درد ممکن است در طول زمان تغییر کند. به عنوان مثال، انسداد مجاری صفراوی گاهی اوقات به التهاب کیسه صفرا با عفونت یا بدون عفونت (کوله سیستیت حاد) منجر می شود. هنگامی که این اتفاق می افتد، ویژگی های درد التهابی تغییر می کند.
درد چه مدت طول می کشد و آخرین بار چه زمانی ظاهر شده است؟
- ناراحتی ناشی از IBS معمولا حداقل چند ماه طول می کشد. گاهی این درد سال ها و یا دهه های متوالی وجود دارد.
- کولیک صفراوی بیش از چند ساعت طول می کشد.
- درد ناشی از پانکراتیت یک یا چند روز طول می کشد.
- درد ناشی از بیماری های مرتبط با اسید مانند بیماری ریفلاکس (GERD) و یا زخم اثنی عشر، به طور معمول یک دوره چند هفته ای یا چند ماهه ادامه دارد. در این دوره درد مدام بدتر می شود.
- درد عملکردی نیز ممکن است الگوی تناوبی داشته باشد.
چه چیزی باعث بدتر شدن درد می شود؟
- درد ناشی از التهاب (آپاندیسیت، دیورتیکولیت، کوله سیستیت، و پانکراتیت) معمولا توسط عطسه، سرفه و یا هر گونه تحریک احساسات تشدید می شود. افراد دچار التهاب ترجیح می دهند که مدام دراز بکشند.
چه چیزی باعث بهتر شدن درد می شود؟
- درد ناشی از IBS و یبوست بطور موقتی است و اغلب با کار کردن شکم بهتر می شود و ممکن است با تغییر در اجابت مزاج همراه باشد.
- درد ناشی از انسداد معده و قسمت بالایی روده کوچک ممکن است بطور موقت باشد و با استفراغ که باعث کاهش اتساع و آزاد شدن انسداد می شود، بهتر شود.
- استفاده از آنتی اسیدها ممکن است به طور موقت درد زخم معده یا اثنی عشر را تسکین دهد. زیرا هم غذا و هم آنتی اسیدها، اسید معده را که مسئول تحریک زخم ها و ایجاد درد است، کاهش می دهند.
- دردی که بیمار را از خواب بیدار می کند معمولا مربوط به عملکرد نادرست است و جدی می باشد.
سایر علائم همراه با درد شکم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- تب نشانه التهاب یا عفونت است.
- اسهال یا خونریزی از رکتوم یکی از مشکلات روده را نشان می دهد.
- تب و اسهال مؤید التهاب روده است که ممکن است عفونی و یا غیر عفونی باشد.
چگونه علت درد شکم تشخیص داده می شود؟
پزشکان علت درد را با تکیه بر موراد زیر تعیین می کنند:
- ویژگی ها، علائم فیزیکی و سایر علائم همراه
- یافته های معاینه فیزیکی
- آزمایشات پزشکی، رادیولوژی و آزمایش آندوسکوپی
- عمل جراحی
چه آزمایشاتی به تشخیص علت درد شکم کمک می کنند؟
معاینه جسمی
معاینه فیزیکی بیمار به دکتر سرنخ های اضافی را برای یافتن علت درد می دهد. برای این معاینات از اقدامات زیر استفاده می شود:
- شنیدن صدای روده که هم زمان با انسداد روده رخ می دهد.
- وجود علائم التهاب
- محل حساسیت
- بررسی توده در شکم که نشان دهنده تومور، اندام بزرگ شده، یا آبسه (تجمع چرک آلوده) است.
- وجود خون در مدفوع که ممکن است به مشکلات دستگاه گوارش مانند زخم، سرطان روده بزرگ، کولیت یا ایسکمی مربوط باشد.
برای مثال:
- پیدا کردن حساسیت به لمس و نشانه ای از التهاب در قسمت تحتانی شکم در سمت چپ اغلب بدان معنی است که دیورتیکولیت وجود دارد. در حالی که پیدا کردن یک توده ملتهب در همان منطقه به این معناست که التهاب پیشرفت کرده و آبسه تشکیل شده است.
- پیدا کردن حساسیت به لمس و نشانه ای از التهاب در قسمت تحتانی شکم در سمت راست اغلب بدان معنی است که آپاندیسیت وجود دارد. در حالی که پیدا کردن یک توده دردناک در همان منطقه به این معناست که التهاب پیشرفت کرده و آبسه تشکیل شده است.
- التهاب در قسمت تحتانی شکم در سمت راست، با توده یا بدون توده، ممکن است ناشی از بیماری کرون باشد. (بیماری کرون اغلب بر روی آخرین بخش روده کوچک، که در قسمت تحتانی شکم سمت راست قرار دارد تاثیر می گذارد.)
- توده بدون التهاب ممکن است نشانه سرطان باشد.
در حالی که معاینات پزشکی برای تشخیص حیاتی است اما آزمایشات دیگر نیز برای تعیین علت درد شکم به قرار زیر به کار برده می شود:
تست های آزمایشگاهی
تست های آزمایشگاهی مانند شمارش کامل خون (CBC)، آنزیم های کبدی، آنزیم های پانکراس (آمیلاز و لیپاز)، تست حاملگی و آزمایش ادرار از جمله آزمایشاتی است که به طور معمول تجویز می شوند.
- افزایش تعداد گلبول های سفید نشانگر التهاب یا عفونت مانند آپاندیسیت، پانکراتیت، دیورتیکولیت یا کولیت است.
- کاهش تعداد گلبول های قرمز خون ممکن است خونریزی در روده را نشان دهد.
- آمیلاز و لیپاز (آنزیم هایی که توسط لوزالمعده تولید می شوند) معمولا در پانکراتیت افزایش می یابد.
- آنزیم های کبدی ممکن است با حملات سنگ کیسه صفرا و یا هپاتیت حاد افزایش یابد.
- وجود خون در ادرار نشان دهنده سنگ کلیه است.
- وقتی شخصی اسهال دارد و سلول های سفید خون در مدفوع وجود دارد نشان التهاب روده یا عفونت است.
- تست حاملگی مثبت، حاملگی خارج رحمی (حاملگی در لوله فالوپ به جای رحم) را نشان می دهد.
عکس اشعه ایکس از شکم
عکس اشعه ایکس از شکم یا همان KUB شامل کلیه، حالب و مثانه است. KUB ممکن است گره ای بزرگ در روده که با مقدار فراوان مایعات و هوا پر شده است را در زمان انسداد روده نشان دهد. در عکس بیماران مبتلا به سوراخ روده یا معده، ورود و خروج هوا از معده و روده به داخل حفره شکمی مشخص است. فرار هوا در KUB اغلب در قسمت زیرین دیافراگم دیده می شود. گاهی اوقات KUB سنگ کلیه کلسیمی که در حالب وجود دارد و به درد منجر شده و یا کلسیفیکاسیون در پانکراس که به پانکراتیت مزمن شکمی منتهی شده است را نشان می دهد.
مطالعات رادیوگرافی
- سونوگرافی در تشخیص سنگ کیسه صفرا، آپاندیسیت کوله سیستیت، یا پارگی کیست های تخمدان مفید است.
- توموگرافی کامپیوتری (CT) از شکم در تشخیص پانکراتیت، سرطان پانکراس، آپاندیسیت، دیورتیکولیت و آبسه به کار برده می شود. سی تی اسکن ویژه از عروق خونی در ناحیه شکم می تواند بیماری های شریانی که از جریان خون به ارگان های شکمی جلوگیری می کنند را نشان دهد.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) برای تشخیص همان بیماری هایی که در توموگرافی CT مشخص می شود کاربرد دارد.
- باریم اشعه X از معده و روده ها می تواند در تشخیص زخم، التهاب و انسداد در روده مفید باشد.
- توموگرافی کامپیوتری (CT) از روده کوچک می تواند در تشخیص بیماری های روده کوچک مانند بیماری کرون موثر باشد.
روش های آندوسکوپی
- Esophagogastroduodenoscopy یا EGD برای تشخیص زخم، گاستریت (التهاب معده) و یا سرطان معده مفید است.
- سیگموئیدوسکوپی کولونوسکوپی برای شناسایی کولیت عفونی، کولیت اولسراتیو، یا سرطان روده بزرگ مفید است.
- سونوگرافی آندوسکوپیک (EUS) در صورتی که سونوگرافی استاندارد و یا سیتی اسکن یا ام آر آی موفق به تشخیص نباشند برای شناسایی سرطان پانکراس یا سنگ کیسه صفرا مفید است.
- بالون انتروسکوپی، جدیدترین تکنیک است که در آن آندوسکوپی از طریق دهان و یا مقعد وارد روده کوچک شده و برای تشخیص علت درد شکم، خونریزی و یا نمونه برداری استفاده می شود.
عمل جراحی
گاهی اوقات، برای تشخیص نیاز به بررسی حفره شکمی از طریق لاپاراسکوپی یا جراحی می باشد.
از چه دارویی می توان برای درمان علت مشخص درد شکم استفاده کرد؟
داروهایی که برای درمان علت زمینه ای درد شکم استفاده می شوند داروهای انتخابی هستند. به عنوان مثال، برای درمان گاستروانتریت ویروسی ساده (آنفلوآنزای معده) دارویی نیاز نیست، در حالی که عمل جراحی و یا شیمی درمانی ممکن است بهترین روش برای درمان برخی از سرطان های شکم باشند.
دیگر علل درد شکم نیز می توانند توسط ضد اسپاسم ها، ضد میکروبی ها، مسدود کننده های H2، و یا حتی نیترات یا مورفین درمان شوند. بنابراین تشخیص علت در انتخاب دارو نقش مهمی دارد. به این ترتیب چند علت درد شکم مانند فتق، چسبندگی های شکمی که ناشی از جراحی های قبلی است، و برخی آسیب های شکمی با جراحی درمان می شوند. البته در این مورد نیز تا زمان انجام جراحی ممکن است برخی از داروها مانند مورفین تجویز شوند.
تغییر در سبک زندگی و جلوگیری از درد شکم
تغییر در شیوه زندگی به علت درد بستگی دارد.
- داشتن رژیم غذایی سالم، ورزش، و اجتناب از سیگار کشیدن و مصرف بیش از حد الکل احتمال درد شکم توسط علل خاصی را کاهش می دهد.
- رعایت بهداشت، به خصوص شستن دست و مواد و غذاهای آلوده به ویروس ها و باکتری شانس توسعه بیماری ها که به دلیل عفونت ایجاد می شود را به حداقل می رساند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
برخی از پزشکان معتقدند که اگر تصور می کنید درد شکمتان جدی نیست نیاز به مراجعه به پزشک ندارید. این درد ها معمولا ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت درمان می شوند. به عنوان مثال، اگر مسمومیت غذایی ویروسی یا باکتریایی موجب ایجاد درد شکم شده اما هنوز آب زیادی از بدنتان خارج نشده است، ممکن است ظرف ۲۴ ساعت علائمی مانند اسهال و استفراغ به همراه درد شکم از بین بروند. اما اگر دردتان مزمن است به طوری که هفته ها یا ماه هاست که درد خفیف دارید، حتما به پزشک مراجعه کنید. ضمن این که با داشتن برخی از علائم جدی درد شکم که اکثرا در ناحیه بالای شکم اتفاق می افتد باید به پزشک مراجعه کنید.