اسهال ناشی از پرتودرمانی ؛ علل، نشانه ها، روش های درمان، عوامل خطر و روش های پیشگیری

رادیوتراپی روشی است که برای درمان سرطان استفاده می شود و با عوارض جانبی نیز همراه است. اسهال ناشی از پرتودرمانی یکی از این عوارض جانبی است. این بیماری توسط التهاب روده کوچک که توسط اشعه های تابیده شده به معده، اندام های جنسی یا راست روده ایجاد می شود، رخ می دهد.

اسهال ناشی از پرتودرمانی می تواند منجر به از دست دادن سلول روده و یا بافت این اندام شود.

دو نوع انتتریت پرتودرمانی به ترتیب زیر وجود دارد:

  • حاد
  • مزمن

انتتریت حاد زمانی ظاهر می شوند که شما در معرض تابش تدریجی هستید. این بیماری تا حدود هشت هفته پس از آخرین جلسه درمان با پرتودرمانی ادامه خواهد یافت. نوع مزمن آن نیز می تواند علائمی را ایجاد کند که طی چند ماه تا چند سال پس از درمان نیز ادامه دارند.

در ادامه این مقاله مجله پیام سلامت در مورد علل، نشانه ها، روش های درمان، عوامل خطر و روش های پیشگیری از اسهال ناشی از پرتودرمانی صحبت می کنیم.

علائم اسهال ناشی از پرتودرمانی

علائم اسهال ناشی از پرتودرمانی عبارتند از:

  • حالت تهوع
  • استفراغ
  • گرفتگی معده
  • نیاز مکرر به استفاده از سرویس بهداشتی
  • اسهال آبکی
  • خروج مخاط از رکتوم
  • درد رکتوم
  • خونریزی از رکتوم
  • کاهش وزن
  • درد موجی شکم

روش های تشخیص اسهال ناشی از پرتودرمانی

تعداد دفعات دفع مدفوع اولین عاملی است که پزشک می تواند به کمک آن اسهال ناشی از پرتودرمانی را تشخیص دهد. ممکن است پزشک از سؤالات خاصی برای دریافت یک تصویر واضح از علائم بیمار استفاده کند. برخی از این سؤالات عبارتند از:

  • چه زمانی اسهال شروع شده است؟
  • این حالت چه مدت طول می کشد؟
  • چه علائمی همراه با این اسهال در بدن رخ می دهد؟

ضمن این که ممکن است درباره رژیم غذایی فعلی بیمار نیز سوالاتی مطرح شود.

معاینه فیزیکی نیز می تواند شامل یکی از روش های زیر باشد:

  • آندوسکوپی: در این آزمایش لوله ای حاوی نور و دوربین وارد دهان می شود تا پزشک بتواند قسمت فوقانی روده کوچک را از نزدیک ببیند.
  • کولونوسکوپی: در این آزمایش لوله ای حاوی نور و دوربین از راست روده به داخل روده وارد می شود. بنابراین پزشک می تواند از قسمت پایین روده کوچک دیدن کند.
  • آندوسکوپی کپسول: در این روش بیمار یک قرص کوچک که حاوی یک دوربین است را می بلعد. این کپسول به پزشک اجازه می دهد تا بخش هایی از روده کوچک که به روش های دیگر نمی توان آن جا را دید را مشاهده کند.

اسهال حاد ناشی از پرتودرمانی

روش های تشخیص

پرتودرمانی عمدتا بر روی سلول هایی که به سرعت در حال تقسیم شدن هستند مانند سلول هایی که روده بزرگ و کوچک را پوشش می دهند، تاثیر می گذارد. در این روند بخش اعظمی از سلول ها می میرند، و در طول چند روز و چند هفته به مشکلات دیگری منتهی می شوند. بیماران مبتلا به انتتریت حاد ممکن است از تهوع، استفراغ، گرفتگی شکمی، نیاز مکرر به دفع مدفوع  و اسهال شکایت کنند.

با وجود اسهال، دستگاه گوارش به اندازه موثر عمل نمی کند و چربی، لاکتوز، نمک صفرا و ویتامین B12 به خوبی جذب نمی شوند. علائم التهاب رکتوم نیز شامل خروج مخاط، درد رکتوم و خونریزی از راست روده است.

علائم انتتریت حاد معمولا ۲ تا ۳ هفته پس از پایان درمان بهتر می شوند.

ارزیابی

بیماران باید در موارد زیر مورد ارزیابی قرار بگیرند:

  • الگوی معمول حرکات روده
  • الگوی اسهال، از جمله زمان شروع آن، مدت زمانی که طول می کشد، تعداد دفعات دفع، مقدار و نوع مدفوع، و سایر علائم (مانند تجمع گاز، گرفتگی، نفخ، خونریزی و درد شکم)
  • تغذیه بیمار، از جمله قد و وزن، عادات غذایی، تغییر در عادات غذایی، میزان فیبر مصرفی و علائم کم آبی بدن (مانند رنگ پریدگی پوست، افزایش ضعف و یا خستگی)
  • سطح فعالیت، توانایی مقابله و تغییرات ایجاد شده در شیوه زندگی ناشی از انتوریت

درمان

درمان اسهال حاد شامل درمان موارد زیر می باشد:

  • اسهال
  • از دست دادن مایعات
  • جذب ضعیف مواد مغذی
  • درد معده و یا رکتوم

این علائم معمولا با مصرف دارو، تغییر در رژیم غذایی و استراحت بهتر می شوند. اگر علائم حتی با انجام این درمان ها هم بدتر شوند، ممکن است حداقل به طور موقت درمان سرطان  متوقف شود.

داروهایی که ممکن است برای درمان اسهال ناشی از پرتودرمانی تجویز شوند نیز عبارتند از:

  • داروهای ضد اسهال برای جلوگیری از اسهال
  • مخدرها برای رفع درد
  • فوم استروئید برای از بین بردن التهاب رکتوم و سوزش

اگر بیمار مبتلا به سرطان لوزالمعده در طی پرتودرمانی به اسهال مبتلا شود، ممکن است نیاز به جایگزینی آنزیم پانکراس داشته باشد. زیرا عدم وجود این آنزیم ها می تواند باعث اسهال شود.

تغذیه

تغذیه نیز نقش مهمی در انتتریت حاد دارد. هنگامی که روده توسط پرتودرمانی آسیب می بیند، تولید آنزیم ها، به ویژه لاکتاز، به طور کامل کاهش می یابد و یا متوقف می شود. لاکتاز در هضم شیر و محصولات لبنی نقش دارد. رژیم غذایی بدون لاکتوز، کم چرب و کم فیبر ممکن است برای کنترل علائم اسهال حاد ناشی از پرتودرمانی موثر باشد.

غذاهایی که مصرف آن ها برای افراد مبتلا به اسهال ناشی از پرتودرمانی توصیه نمی شود عبارتند از:

  • شیر و محصولات لبنی (به جز دوغ و ماست). پنیر پردازش شده ممکن است توسط بدن قابل تحمل باشد. زیرا لاکتوز آن در طی فرایند پردازش حذف شده است. محصولات لبنی بدون لاکتوز نیز قابل استفاده هستند.
  • نان و غلات کامل سبوس دار
  • آجیل ها، دانه ها و نارگیل
  • غذاهای چرب و سرخ شده
  • میوه های تازه و خشک و بعضی از آب میوه ها (مانند آب آلو)
  • سبزیجات خام
  • شیرینی ها
  • پاپ کورن، چیپس سیب زمینی و چوب شور
  • ادویه جات و گیاهان قوی
  • شکلات، قهوه، چای و نوشیدنی های حاوی کافئین
  • الکل و تنباکو

غذاهایی که مصرف آن ها به افراد مبتلا به اسهال ناشی از پرتودرمانی توصیه می شوند عبارتند از:

  • ماهی، مرغ و گوشت پخته شده و کبابی
  • موز، سیب زمینی، سیب پوست کنده و انگور
  • نان سفید و نان تست
  • ماکارونی و رشته فرنگی
  • پوره سیب زمینی تهیه شده از سیب زمینی پخته شده و آب پز
  • سبزیجات پخته شده مانند مارچوبه، لوبیای سبز، هویج، اسفناج و کدو تنبل
  • پنیر پردازش شده، تخم مرغ، کره بادام زمینی، دوغ و ماست

چند نکته مهم تغذیه ای برای افراد مبتلا به اسهال ناشی از پرتودرمانی

  • قبل از مصرف غذا اجازه دهید که به دمای اتاق برسد.
  • ۳ لیتر مایعات در طول روز بنوشید. قبل از مصرف نوشیدنی های گازدار، گاز آن ها را بگیرید.
  • به مواد غذایی برای کمک به کاهش حرکت دستگاه گوارش، کمی جوز اضافه کنید.
  • از روز اول پرتو درمانی رژیم کم فیبر را رعایت کنید.

اکثر افراد با تغییرات غذایی قادر به درمان این بیماری هستند. با این حال، اگر آسیب جدی به روده وارد شده باشد، ممکن است بیمار به جراحی بای پس روده نیاز داشته باشد. این جراحی روشی است که در آن قسمت های آسیب دیده روده برداشته می شود و بخش های سالم به یکدیگر متصل می شوند. انجام این جراحی نسبتا نادر است.

اسهال مزمن ناشی از پرتودرمانی

روش های تشخیص

فقط ۵ تا ۱۵ درصد از بیماران که تحت پرتودرمانی در ناحیه شکم یا لگن قرار می گیرند، به اسهال مزمن مبتلا می شوند. علائم این بیماری نیز عبارتند از:

  • درد شکمی
  • اسهال خونی
  • افزایش دفعات دفع
  • مدفوع چرب
  • کاهش وزن
  • حالت تهوع و استفراغ

علائم کمتر شایع نیز عبارتند از:

  • انسداد روده
  • سوراخ شدن روده
  • خونریزی شدید از رکتوم

علائم معمولا ۶ تا ۱۸ ماه بعد از پرتودرمانی ادامه دارند.

قبل از این که تعیین شود که آیا این علائم به دلیل اسهال ناشی از پرتودرمانی رخ داده است یا خیر؟ باید احتمال عود مجدد تومور رد شود. سوابق پرتودرمانی بیمار در تشخیص صحیح بسیار مهم است.

درمان

این نوع اسهال نیز مانند نوع حاد آن درمان می شود. گاهی نیز جراحی برای درمان آسیب شدید استفاده می شود. کمتر از ۲٪ از بیماران مبتلا، برای کنترل علائم خود نیاز به عمل جراحی دارند. دو نوع جراحی ممکن است برای درمان استفاده شود:

  • بای پس روده
  • حذف کامل روده بیمار

وضعیت بیمار قبل از عمل جراحی باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا بهبود زخم ناشی از جراحی اغلب آهسته است و ممکن است نیاز به تغذیه طولانی مدت بیمار با لوله داشته باشد. حتی پس از جراحی نیز، بسیاری از بیماران باز هم علائم دارند.

عوامل خطر برای ابتلا به انتریت ناشی از پرتودرمانی چیست؟

عوامل زیر می توانند شانس شما را در ایجاد اسهال ناشی از پرتودرمانی افزایش دهند:

  • دوز تابش
  • اندازه و شدت توموری که درمان می شود
  • اندازه منطقه تحت درمان
  • شیمی درمانی
  • سابقه جراحی معده
  • فشار خون بالا
  • دیابت
  • بیماری های التهابی لگن
  • تغذیه نامناسب

جلوگیری از اسهال ناشی از پرتودرمانی

معمولا پزشکان اقدامات زیر را در جهت جلوگیری از اسهال ناشی از پرتودرمانی به بیماران استفاده کننده از اشعه درمانی توصیه می کنند. این روش های پیشگیری عبارتند از:

  • قرار دادن بدن در بهترین موقعیت برای محافظت از روده کوچک در هنگام دریافت اشعه
  • انجام اشعه درمانی در زمانی که ادرار دارید
  • تعدیل مقدار تابشی که به بدن وارد می شود
  • قرار دادن کلیپ در محل تومور برای اطمینان از اینکه دوز تابش مستقیم شده است