ریفلاکس ادراری یا ریفلاکس وزیکویورترال اصطلاحی است که برای برگشت ادرار از مثانه به حالب به کار برده می شود. کلیه ها بعد از تولید ادرار، به کمک حالب (لوله ای که بین مثانه و کلیه قرار دارد) ادرار را به مثانه منتقل می کنند. به طور معمول این جریان همواره باید رو به پایین و یک طرفه باشد. یعنی همیشه باید ادرار از کلیه به مثانه برود نه برعکس.
در ادامه این مطلب مجله پیام سلامت اطلاعات تکمیلی را در مورد ریفلاکس ادراری، در موضوعات زیر مطالعه می کنید:
- علائم ریفلاکس ادراری
- چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
- علت ایجاد ریفلاکس ادراری
- عوامل خطر ابتلا به ریفلاکس ادراری
- عوارض ناشی از ریفلاکس مثانه به حالب
- تشخیص و آزمایشات لازم
- درجه بندی ریفلاکس ادراری
- درمان ریفلاکس ادراری
- شیوه زندگی و درمان های خانگی
ریفلاکس مثانه به حالب معمولا در نوزادان و کودکان رخ می دهد. اگر این اختلال درمان نشود می تواند خطر ابتلا به عفونت های دستگاه ادراری را بالا برده و آسیب کلیوی ایجاد کند. ریفلاکس ادراری به دو دسته ریفلاکس اولیه و ریفلاکس ثانویه تقسیم می شود. کودکانی که مبتلا به ریفلاکس ادراری اولیه هستند، نقصی در دریچه های مجاری ادراری آن ها وجود دارد که مانع از جریان طبیعی ادرار می شود. این کودکان به طور مادرزادی چنین نقصی دارند. ریفلاکس مثانه به حالب ثانویه به علت آسیب وارده به دستگاه ادراری، که اغلب توسط عفونت ایجاد می شود، رخ می دهد.
علائم ریفلاکس ادراری
عفونت های دستگاه ادراری عارضه است که معمولا در افراد مبتلا به ریفلاکس مثانه به حالب رخ می دهد. عفونت دستگاه ادراری (UTI) همیشه باعث علائم و نشانه قابل توجه نمی شود. اگر چه بیشتر افراد دارای علائم خفیفی هستند. این علائم و نشانه ها عبارتند از:
- احساس قوی و نیاز به ادرار کردن مداوم
- احساس سوزش هنگام دفع ادرار
- دفع مکرر اما کم ادرار
- وجود خون در ادرار (هماچوری) و یا تیره بودن ادرار
- ایجاد بوی بد از ادرار
- تب
- درد شکم یا پهلو
- تردید در ادرار کردن یا نگه داشتن ادرار برای جلوگیری از احساس سوزش
درمان UTI در کودکان، که تنها نشانه ها و علائم غیر اختصاصی را دارند دشوار است. علائم و نشانه ها عفونت ادراری در نوزادان عبارتند از:
- تب بدون دلیل
- اسهال
- کاهش اشتها
- کج خلقی
همانطور که کودک شما بزرگتر می شود، ریفلاکس مثانه به حالب درمان نشده می تواند به علائم و نشانه های دیگر، از جمله موارد زیر منجر شود:
- شب ادراری
- یبوست یا کاهش توانایی کنترل حرکات روده
- فشار خون بالا
- وجود پروتئین در ادرار
- نارسایی کلیه
نشانه دیگری ریفلاکس ادراری که ممکن است قبل از تولد توسط سونوگرافی تشخیص داده شود، تورم کلیه یا ساختارهای جمع آوری ادرار در یک یا هر دو کلیه (هیدرونفروز) در جنین است. این تورم ناشی از تجمع ادرار در کلیه ها است.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر هر یک از علائم و نشانه های عفونت ادراری، مانند موارد زیر در بدن کودک وجود داشت، بهتر است او را به متخصص ارولوژی کودکان نشان دهید:
- نیاز شدید و مداوم برای ادرار کردن
- احساس سوزش هنگام دفع ادرار
- درد شکم یا پهلو
- داشتن تردید برای ادرار کردن
اگر تب در کودک شرایط زیر را داشت حتما او را به پزشک نشان دهید:
- کودکان زیر ۳ ماه تب بالاتر از ۳۸ درجه سانتیگراد
- کودکان بالای ۳ ماه تب بالاتر از ۳۸٫۹ درجه سانتی گراد به شرطی که عامل توجیه کننده ای مانند انجام واکسیناسیون به تازگی را نداشته باشند.
علاوه بر این، اگر نوزاد شما دارای علائم و نشانه های زیر است، بلافاصله با پزشک تماس بگیرید:
- تغییر در اشتها: اگر کودک در طول روز از خوردن یکی از وعده های غذایی امتناع کرد او را به متخصص کودکان ببرید.
- تغییرات در خلق و خوی: بی حال و یا بیدار شدن غیر منتظره ای از خواب نیاز به بررسی دارد. اگر کودک تحریک پذیر شده یا مدام گریه می کند باید او را به متخصص نشان دهید.
- اسهال: اگر چند بار متوالی مدفوع کودک شل یا آبکی بود او را به پزشک نشان دهید.
- استفراغ: تف کردن گاه به گاه نوزاد طبیعی است. اما اگر همراه با تف فسمت اعظمی از غذایی که خورده است را بیرون داد نیز باید به پزشک مراجعه کنید. در این شرایط او را مجبور به خوردن غذا نکنید.
علت ایجاد ریفلاکس ادراری
سیستم ادراری شامل کلیه ها، حالب، مثانه و مجرای ادرار است. همه این اجزا نقش مهمی در از بین بردن مواد زائد از بدن بازی می کنند. کلیه ها، یک جفت اندام لوبیا شکل هستند که در پشت قسمت فوقانی شکم قرار داشته، ضایعات را فیلتر کرده و آب و الکترولیت (مواد معدنی، مانند سدیم، کلسیم و پتاسیم) را در بدن متعادل می کنند. لوله ای به نام میزنای، ادرار را از کلیه ها به مثانه حمل می کنند و تا زمانی که ادرار از طریق لوله های دیگری (مجرای ادرار) از بدن خارج نشود در آنجا ذخیره می شود.
ریفلاکس ادراری می تواند به دو صورت اولیه و ثانویه ایجاد شود:
- ریفلاکس ادراری اولیه: علت این شکل شایع از ریفلاکس ادرار از مثانه به حالب، نقص مادرزادی است. نقص در کارکرد دریچه بین مثانه و یکی از حالب ها باعث می شود که این دریچه نتواند به طور معمول برای جلوگیری از بازگشت ادرار به سمت عقب بسته شود. در این شرایط با بزرگ شدن کودک، حالب طولانی تر و صاف تر می شود. این موضوع می تواند باعث شود که ریفلاکس به خودی خود درمان شود. این نوع از ریفلاکس مثانه به حالب ارثی است. یعنی نشان می دهد یک نقص ژنتیکی موجب ایجاد آن شده است. اما علت دقیق این نقص ناشناخته است.
- ریفلاکس ادراری ثانویه: علت این فرم ریفلاکس، یک انسداد و یا نقص در سیستم ادراری است. انسداد معمولا از عفونت ادراری مکرر، که باعث تورم حالب شده است، ناشی می شود.
عوامل خطر ابتلا به ریفلاکس ادراری
عوامل خطر برای ریفلاکس مثانه به حالب عبارتند از:
- نژاد: کودکان سفید پوست بیش از سایر کودکان در معرض خطر ابتلا به ریفلاکس مثانه به حالب قرار دارند.
- جنسیت: به طور کلی، دختران حدود دو برابر بیشتر از پسران به این بیماری مبتلا می شوند. البته استثنایی هم وجود دارد. ریفلاکس مادر زادی در بین پسران شایع تر است.
- سن: نوزادان و کودکان تا سن ۱ سالگی بیشتر از کودکان بالای ۱ سال، به ریفلاکس مثانه به حالب مبتلا می شوند.
- سابقه خانوادگی: ریفلاکس ادراری اولیه ارثی است. کودکانی که والدین آن ها در گذشته به این حالت مبتلا بوده اند، با خطر بیشتری مواجه هستند.
خواهر و برادر کودکانی که این مشکل را دارند نیز در معرض خطر بالاتری هستند. بنابراین آزمایشات غربالگری برای آن ها توصیه می شود.
عوارض ناشی از ریفلاکس مثانه به حالب
آسیب کلیوی عارضه اصلی ریفلاکس مثانه به حالب است. هر چقدر ریفلاکس شدیدتر باشد، عوارض احتمالی آن نیز جدی تر است.
اما عوارض کلی آن عبارتند از:
- زخم کلیه: عفونت ادراری درمان نشده می تواند منجر به زخم شود. این زخم نفروپاتی ریفلاکس نیز نامیده می شود و باعث آسیب دائمی به بافت کلیه ها خواهد شد. تجمع ادرار در کلیه ها موجب می شود فشار وارد به آن ها بیش از فشاری شود که باید به طور طبیعی تحمل کند. اگر کلیه آلوده شود، در دراز مدت می تواند منجر به زخم شود. زخم گسترده نیز قادر است به فشار خون بالا و نارسایی کلیه منتهی شود.
- فشار خون بالا: از آنجا که کلیه مواد زائد را از خون حذف می کند، آسیب به آن ها و تجمع ضایعات می تواند فشار خون را بالا ببرد.
- نارسایی کلیه: ایجاد زخم منجر به از دست دادن کارایی در بخش فیلترینگ کلیه می شود. این آسیب، نارسایی کلیه ایجاد می کند.
تشخیص و آزمایشات لازم
تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی از نمونه ادرار می تواند نشان دهد که آیا فرزند شما به ریفلاکس ادراری مبتلا است یا خیر؟ سایر آزمایشات لازم برای تعیین حضور ریفلاکس مثانه به حالب عبارتند از:
سونوگرافی کلیه و مثانه: در این روش با استفاده از امواج صوتی با فرکانس بالا تصاویری از کلیه و مثانه تهیه می شود. سونوگرافی می تواند ناهنجاری های ساختاری را تشخیص دهد. این همان فن آوری است که اغلب در دوران بارداری برای نظارت بر رشد جنین استفاده می شود. این آزمایشات حین بارداری می تواند تورم کلیه ها در نوزاد، که نشانه ای از ریفلاکس ادراری اولیه هستند را نشان دهد.
سیستویورتروگرام حین ادرار (VCUG): در این روش از اشعه X استفاده کرده و زمانی که مثانه خالی است از آن تصویر برداری می شود. در سیستویورتروگرام حین ادرار (VCUG) لوله نازک و انعطاف پذیری (کاتتر) از طریق مجرای ادرار به مثانه وارد می شود. پس از آن ماده حاجب به داخل مثانه از طریق کاتتر تزریق می شود. در این حالت از مثانه در حالت های مختلف عکس گرفته می شود. سپس کاتتر از مثانه خارج شده و تصاویر بیشتری در زمان دفع ادرار از مثانه و پیشابراه گرفته می شود. این آزمایش می تواند نشان دهد که دستگاه ادراری به درستی کار می کند.
اسکن هسته ای: این روش شبیه روش VCUG است. با این تفاوت که به جای رنگی که در روش سیستویورتروگرام حین ادرار به مثانه کودک از طریق کاتتر تزریق می شود، از یک ردیاب رادیواکتیو (رادیو ایزوتوپ) استفاده می شود. اسکنر ردیاب را تشخیص داده و کارکرد دستگاه ادراری را مشخص می کند.
درجه بندی ریفلاکس ادراری
پزشکان درجه ریفلاکس مثانه به حالب را با توجه به درجه ریفلاکس تعیین می کند. در خفیف ترین موارد، ادرار تنها به حالب باز می گردد. به این درجه، درجه یا گرید ۱ گفته می شود. در موارد بسیار شدید، کلیه ها به شدت متورم شده (هیدرونفروز) و این تورم به حالب نیز سرایت می کند. به این درجه، درجه یا گرید ۵ گفته می شود.
درمان ریفلاکس ادراری
انتخاب گزینه های درمانی برای ریفلاکس مثانه به حالب، به شدت بیماری بستگی دارد. کودکان مبتلا به موارد خفیف ریفلاکس ادراری اولیه ممکن است با بزرگ تر شدن خود به خود درمان شوند. در این مورد پزشک معمولا توصیه می کند تا کمی صبر کنید.
برای ریفلاکس های شدید، گزینه های درمان عبارتند از:
داروها
عفونت ادراری نیاز به درمان فوری با آنتی بیوتیک دارد. ضمن استفاده از دارو، کودک باید تحت نظر پزشک باشد و معاینات دوره ای فیزیکی و آزمایش ادرار برای تشخیص موفقیت درمان عفونت را طی کند. در عفونت های ادراری که با وجود درمان با آنتی بیوتیک هنوز هم رخ می دهند باید هر چند وقت یک بار با اسکن رادیوگرافی از مثانه و کلیه ها تصویر برداری شود.
عمل جراحی
از جراحی برای اصلاح ریفلاکس مثانه به حالب در نتیجه نقص در کارکرد دریچه بین مثانه و حالب و هر آسیبی که از بسته شدن این درچه جلوگیری می کند استفاده می شود. روش های جراحی عبارتند از:
- جراحی باز: این جراحی با استفاده از بیهوشی عمومی و ایجاد یک برش در پایین شکم انجام می شود. پس از اصطلاح دریچه، بیمار باید چند روز در بیمارستان بستری شده و با کاتتر مثانه خود را تخلیه کند. با استفاده از این روش اکثر کودکان بهبود پیدا خواهند کرد.
- جراحی لاپاروسکوپی به کمک ربات: مشابه به جراحی باز، در این روش دریچه بین حالب و مثانه تعمیر می شود. اما برش ایجاد شده توسط این روش کوچک تر است. یافته های اولیه نشان می دهد که جراحی لاپاروسکوپی رباتیک، نرخ موفقیت مشابه به جراحی باز دارد.
- جراحی اندوسکوپیک: در این روش، پزشک یک لوله دارای نور (سیستوسکوپ) را از طریق پیشابراه به مثانه وارد می کند. سپس از طریق تزریق، یک ماده حجیم اطراف دهانه حالب کار گذاشته می شود. این کار موجب می شود که دریچه تقویت شده و توانایی اش برای بسته و باز شدن بهبود پیدا کند.
این روش در مقابل حراجی باز غیر تهاجمی تر است و خطرات کمتری در پی دارد. اما میزان موفقیت آن کمی کمتر از جراحی باز است. این عمل بسیار ساده است و ظرف ۳۰ دقیقه انجام می شود.
شیوه زندگی و درمان های خانگی
عفونت های دستگاه ادراری، که نتیجه ریفلاکس مثانه به حالب هستند، می توانند دردناک باشند. اما چند راه ساده وجود دارد که می تواند در کنار استفاده از آنتی بیوتیک موجب کاهش درد کودک شوند. این روش ها عبارتند از:
- نوشیدن آب بیشتر. این کار کمک می کند تا با رقیق شدن ادرار، عفونت زودتر دفع شود.
- اجتناب از مصرف نوشیدنی ها و نوشابه های حاوی کافئین. آنها می توانند مثانه را تحریک کرده و موجب تشدید نیاز مکرر به ادرار کردن شوند.
- استفاده از حوله گرم بر روی شکم می توان احساس فشار و درد را در مثانه کم کند.