همه چیز درباره پرتو درمانی برای درمان سرطان

یکی از درمان های اصلی سرطان پرتو درمانی یا همان اشعه درمانی است. در ادامه این مطلب مجله پیام سلامت اطلاعات کامل و تکمیلی در مورد پرتو درمانی در اختیارتان قرار خواهد گرفت.

پرتو درمانی چیست؟

رادیوتراپی یا همان پرتو درمانی درمانی است که در آن با استفاده از اشعه های پر انرژی، تومورهای سرطان را کوچک کرده و سلول های سرطانی را از بین می برند. اشعه X، اشعه گاما، و دیگر ذرات باردار انواع اشعه هایی هستند که برای درمان سرطان به کار برده می شوند.

تابش ممکن است توسط یک دستگاه در خارج از بدن (پرتودرمانی خارجی) انجام شود، یا ممکن است از مواد رادیواکتیو در نزدیکی سلول های سرطانی (پرتودرمانی داخلی یا براکی تراپی) استفاده شود. پرتودرمانی سیستمیک نیز از مواد رادیواکتیو مانند ید رادیواکتیو استفاده کرده و آن ها را برای کشتن سلول های سرطانی به جریان خون وارد می کنند. در حدود نیمی از بیماران مبتلا به سرطان از نوعی از پرتودرمانی در طول دوره درمان خود بهره خواهند برد.

چگونه پرتو درمانی سلولهای سرطانی را از بین می برد؟

پرتودرمانی با صدمه زدن به DNA (مولکول های درون سلول ها که اطلاعات ژنتیکی را از یک نسل به نسل بعدی حمل می کنند) سلولهای سرطانی را می کشد. پرتو درمانی همچنین می تواند به صورت مستقیم با ایجاد ذرات باردار (رادیکالهای آزاد) در داخل سلول به DNA آسیب برساند. سلول های سرطانی که  DNA یشان فراتر از تعمیر آسیب دیده باشند، از تقسیم سلولی دست کشیده و می میرند. هنگامی که سلول های آسیب دیده می میرند، توسط فرآیندهای طبیعی بدن تجزیه و دفع می شوند.

آیا اشعه درمانی تنها سلول های سرطانی را می کشد؟

پاسخ به این سوال منفی است. پرتو درمانی می تواند به سلول های طبیعی نیز آسیب وارد کرده و منجر به عوارض جانبی شود. اما خیالتان راحت باشد زیرا پزشکان قبل از استفاده از این روش درمان سرطان، احتمال آسیب به سلول های سالم را در نظر می گیرند. میزان اشعه ای که هر بافت طبیعی می تواند آن را تحمل کند مشخص است. پزشکان به کمک این اطلاعات می توانند در مورد استفاده از این روش و طول مدت درمان تصمیم گیری کنند.

چرا بیماران پرتو درمانی می شوند؟

پرتو درمانی گاهی اوقات به قصد درمان برای از بین بردن تومور، جلوگیری از عود سرطان یا هر دو استفاده می شود. در چنین مواردی، پرتو درمانی ممکن است به تنهایی یا در ترکیب با سایر روش های درمان سرطان از جمله جراحی، شیمی درمانی و یا هر دو استفاده شود.

اما گاهی از اشعه درمانی برای تسکین علائم بهره می برند. درمان های تسکینی درمان های اصلی نیستند. در عوض، علائم را از بین برده و موجب کاهش درد و رنج ناشی از سرطان می شوند. برخی از نمونه های پرتو درمانی تسکینی عبارتند از:

  • تابش به مغز برای کوچک کردن توده ای از سلول های سرطانی که از قسمت دیگری از بدن (متاستاز) به مغز گسترش یافته است.
  • تابش برای کوچک کردن توموری که موجب ایجاد فشار بر روی ستون فقرات شده و یا در حال رشد در استخوان است و می تواند باعث درد شود.
  • تابش برای کوچک کردن تومور نزدیک مری، که می تواند توانایی بیمار را برای خوردن و آشامیدن دچار اختلال کند.

روش انجام پرتو درمانی

پرتو درمانی می تواند با استفاده از یک ماشین در خارج از بدن (پرتودرمانی خارجی) و یا استفاده از مواد رادیواکتیو در نزدیکی سلول های سرطانی (پرتودرمانی داخلی یا براکی تراپی) انجام شود. در پرتودرمانی سیستمیک نیز از یک ماده رادیواکتیو بصورت خوراکی و یا وریدی برای از بین بردن سلول های سرطانی از طریق خون استفاده می شود.

نوع پرتو درمانی تجویز شده توسط پرتو انکولوژیست بستگی به عوامل زیر دارد:

  • نوع سرطان
  • اندازه سرطان
  • محل سرطان در بدن
  • میزان نزدیکی سرطان به بافت های حساس به اشعه
  • میزان نیاز بدن به پرتو
  • سلامت عمومی بیمار و سابقه پزشکی او
  • انواع دیگر سرطان در بدن
  • عوامل دیگر مانند سن بیمار و دیگر بیماری ها

پرتودرمانی خارجی

پرتودرمانی خارجی، اغلب در قالب پرتوهای فوتونی (یا اشعه ایکس یا اشعه گاما) انجام می شود. یک فوتون به یک واحد از پایه نور و یا هر نوع تابش الکترومغناطیسی گفته می شود. می توان آن را یک بسته انرژی نامید. مقدار انرژی در یک فوتون می تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال، فوتون ها در اشعه گاما دارای بالاترین انرژی هستند. بعد از این اشعه، فوتون در اشعه ایکس مقدار انرژی بیشتری دارد.

انواع مختلفی از پرتو درمانی خارجی وجود دارد که هر کدام با استفاده از دستگاهی به نام شتاب دهنده خطی (LINAC) انجام می شود. شتاب دهنده خطی با استفاده از نیروی برق یک جریان سریع از ذرات ریز اتمی در حال حرکت ایجاد می کند. این کار باعث ایجاد اشعه های پر انرژی شده و از آن برای درمان سرطان استفاده می شود.

بیماران معمولا از این نوع پرتودرمانی به صورت روزانه و بیش از چند هفته استفاده می کنند. اما تعداد جلسات درمان بستگی به عوامل بسیاری، از جمله دوز تابش دارد.

یکی از رایج ترین انواع پرتودرمانی خارجی، پرتودرمانی تطبیقی ۳ بعدی (۳D-CRT) می باشد. ۳D-CRT با استفاده از نرم افزار های کامپیوتری بسیار پیچیده و ماشین آلات درمانی پیشرفته پرتو را به مناطق هدف بسیار دقیق می تاباند.

روشهای دیگر پرتودرمانی خارجی که در حال حاضر در حال آزمایش هستند عبارتند از:

  • پرتودرمانی با شدت تعدیل شده (IMRT)
  • پرتودرمانی تصویر هدایت (IGRT)
  • توموتراپی
  • پرتوجراحی استریوتاکتیک
  • پرتودرمانی استریوتاکتیک بدن
  • درمان با پروتون
  • پرتو دیگر ذرات باردار مانند پرتوهای الکترونی که برای درمان تومورهای سطحی، مانند سرطان پوست و یا تومورهای موجود در نزدیکی سطح بدن استفاده می شود.
همه چیز درباره پرتو درمانی برای درمان سرطان
همه چیز درباره پرتو درمانی برای درمان سرطان

پرتودرمانی داخلی

پرتو درمانی داخلی (براکی تراپی) از مواد رادیواکتیو در داخل و یا روی بدن برای درمان استفاده می کند. تکنیک های براکی تراپی در درمان چند سرطان استفاده می شود. براکی تراپی بینابینی از یک منبع تشعشع برای ورود به درون بافت تومور، مانند تومور پروستات استفاده می کند. براکی تراپی Intracavitary با استفاده از یک منبع از طریق برش جراحی یا یک حفره در بدن، مانند حفره قفسه سینه، در نزدیکی تومور، سرطان را درمان می کند. براکی تراپی Episcleral برای درمان ملانوم داخل چشم استفاده می شود.

پرتودرمانی سیستمیک

در پرتودرمانی سیستمیک، یک ماده رادیواکتیو، مانند ید رادیواکتیو یا یک ماده رادیواکتیو محدود به یک آنتی بادی مونوکلونال از طریق ورید یا بلع وارد بدن بیمار می شود. ید رادیواکتیو یک نوع پرتودرمانی سیستمیک است که معمولا برای کمک به درمان بعضی از انواع سرطان تیروئید استفاده می شود. سلول های تیروئید به طور طبیعی ید رادیواکتیو را دریافت می کنند.

چه زمانی بیمار به پرتو درمانی نیاز دارد؟

بیمار ممکن است پرتودرمانی را قبل، حین و یا بعد از عمل جراحی نیاز داشته باشد. برخی از بیماران، با استفاده از پرتودرمانی به تنهایی و بدون عمل جراحی و یا درمان های دیگر درمان خواهند شد. برخی از بیماران نیز باید از پرتودرمانی و شیمی درمانی همزمان استفاده کنند. زمان پرتودرمانی بستگی به نوع سرطان و هدف از درمان (درمان یا تسکین علائم) دارد.

  • پرتودرمانی قبل از عمل جراحی نئوادجوانتی نامیده می شود. تابش نئوادجوانت برای کوچک کردن تومور به کار برده می شود.
  • پرتودرمانی در حین عمل جراحی پرتودرمانی حین جراحی (IORT) نامیده می شود. IORT می تواند از نوع پرتو درمانی با فوتون یا الکترون و یا براکی تراپی باشد. هنگامی که تابش در حین عمل جراحی استفاده می شود، می توان از بافت سالم مجاور به صورت فیزیکی در برابر قرار گرفتن در معرض تابش محافظت کرد.
  • پرتو درمانی پس از عمل جراحی نیز پرتودرمانی کمکی نامیده می شود.

پرتو درمانی که پس از جراحی های پیچیده (به ویژه در لگن یا شکم) استفاده می شود ممکن است عوارض جانبی زیادی داشته باشد. بنابراین بهتر است در این مورد از اشعه قبل از عمل جراحی استفاده شود.

ترکیبی از شیمی درمانی و پرتودرمانی  کمورادیاسیون یا radiochemotherapy نامیده می شود. برای برخی از انواع سرطان، ترکیبی از شیمی درمانی و اشعه درمانی ممکن است سلول سرطانی را بیش از سایر درمان ها از بین ببرد. اما این روش عوارض جانبی بیشتری نیز ایجاد می کند.

عوارض جانبی بالقوه پرتودرمانی چیست؟

پرتو درمانی می تواند عوارض حاد یا مزمن ایجاد کند. عوارض جانبی حاد هنگام درمان رخ می دهد، و عوارض جانبی مزمن ماه ها یا حتی سال پس از پایان درمان رخ خواهند داد. عوارض جانبی حاد پرتو که توسط آسیب ناشی از تقسیم سریع سلول های طبیعی در منطقه تحت درمان است عبارتند از:

  • سوزش پوست یا آسیب در مناطق در معرض خطر پرتوهای تابش مانند آسیب به غدد بزاقی
  • ریزش مو در صورتی که سر و گردن تحت درمان باشند.
  • مشکلات ادراری در زمانی که پایین شکم درمان می شود.

اغلب عوارض حاد، بعد از پایان درمان ناپدید می شوند. هر چند برخی از آن ها (مانند آسیب غدد بزاقی) می توانند دائمی باشند. داروی آمیفوستین می تواند از آسیب تشعشع بر روی غدد بزاقی جلوگیری کند. آمیفوستین تنها داروی تایید شده توسط FDA برای حفاظت از بافت های سالم در طول دوره درمان پرتو درمانی است. این نوع از داروها داروهای محافظ پرتو نامیده می شوند.

خستگی یک عارضه جانبی شایع در پرتودرمانی است. تهوع همراه با استفراغ یا بدون استفراغ زمانی که شکم یا مغز درمان می شود گاهی اوقات رخ می دهد. داروهایی نیز برای کمک به جلوگیری و یا درمان تهوع و استفراغ در دوران درمان وجود دارند.

عوارض جانبی مزمن پرتودرمانی بسته به منطقه ای از بدن که تحت درمان است عبارتند از:

  • فیبروز (جایگزینی بافت طبیعی با بافت اسکار، که منجر به محدود شدن دامنه حرکت منطقه آسیب دیده می شود.)
  • آسیب به روده، اسهال و خونریزی
  • کاهش حافظه
  • ناباروری
  • ابتلا به سرطان ثانویه ناشی از قرار گرفتن در معرض تابش (این مورد نادر است.)

ابتلا به سرطان دوم پس از پرتودرمانی، به بخشی از بدن که تحت درمان است بستگی دارد. به عنوان مثال، دخترانی که برای درمان لنفوم هوچکین تحت پرتو درمانی هستند ممکن است در مراحل بعدی زندگی خود به سرطان سینه مبتلا شوند. به طور کلی خطر ابتلا به سرطان ناشی از پرتو درمانی بین کودکان و نوجوانان شایع تر است.

تجربه عوارض جانبی مزمن به جنبه های دیگری از درمان سرطان نیز بستگی دارد. به عنوان مثال مصرف برخی از داروهای شیمی درمانی، عوامل ژنتیکی و شیوه زندگی (مانند سیگار کشیدن) می تواند خطر بروز عوارض جانبی مزمن را افزایش دهند.