پدیده سوموجی که به عنوان اثر بازتاب نیز شناخته می شود، در افراد مبتلا به دیابت رخ می دهد. هیپوگلیسمی یا قند خون پایین در اواخر صبح موجب تأثیر بازتوزیع بدن می شود و منجر به افزایش قند خون در صبح زود می شود.
این پدیده که به عنوان اثر سوموجی شناخته شده است به طور گسترده ای توسط مبتلایان به دیابت گزارش شده است. اما به دلیل کمبود شواهد علمی، تایید آن هتوز بحث برانگیز است. افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ بیشتر از افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ اثرات این پدیده را در بدن گزارش داده اند.
مطالب این مقاله مجله پیام سلامت را به موضوعات زیر در مورد این پدیده اختصاص داده ایم:
- پدیده سوموجی چیست؟
- اثر سوموجی در مقابل پدیده داون
- علائم
- علل
- تشخیص
- درمان و پیشگیری
- چشم انداز
پدیده سوموجی چیست؟
به گفته مایکل سوموجی، دانشمند مجارستانی که ابتدا از این اصطلاح برای توصیف شرایط استفاده کرد، اثر سوموجی پاسخ دفاعی بدن به پایین بودن طولانی مدت قند خون است. مصرف دوز بالای انسولین قبل از خواب می تواند یک علت ایجاد این پدیده باشد.
هنگامی که انسولین مقدار زیادی از گلوکز را در خون کاهش می دهد، باعث ایجاد هیپوگلیسمی می شود. هیپوگلیسمی بدن را تحت تأثیر قرار می دهد و باعث آزاد شدن هورمون های استرس اپی نفرین (آدرنالین)، کورتیزول و هورمون رشد می شود. هورمون گلوکاگون غدد دورن ریز نیز آزاد می شود.
گلوکاگون باعث می شود که کبد گلیکوژن را به گلوکز تبدیل کند. این موضوع می تواند سطح گلوکز خون را به میزان زیادی بازگشت دهد. هورمون استرس نیز با کاهش میزان سلول های پاسخ دهنده به انسولین در بدن، باعث افزایش سطح قند خون می شود. به این حالت مقاومت به انسولین گفته می شود.
اختلاف نظرها در مورد این پدیده
پدیده سوموجی به طور گسترده ای در میان پزشکان و افراد مبتلا به دیابت مشاهده می شود، اما شواهد علمی کمی برای تایید این نظریه وجود دارد.
به عنوان مثال، یک مطالعه کوچک نشان داد که هیپرگلیسمی پس از بیداری احتمالا ناشی از مصرف ناکافی انسولین قبل از خواب است. محققان همچنین دریافتند که شرکت کنندگان در این مطالعه که ظاهرا دارای هیپرگلیسمی برگشتی بودند سطح هورمون رشد، کورتیزول و یا گلوکاگون شان بالاتر از دیگران نبود.
مطالعه ای که در سال ۲۰۰۷ بر روی ۸۸ فرد مبتلا به دیابت نوع ۱ با استفاده از نظارت مستمر بر روی گلوکز انجام شد نشان داد که افرادی که پس از بیدار شدن تحت تاثیر هیپرگلیسمی قرار نگرفتند، در شب هیپوگلیسمی را تجربه نکردند. به عبارت دیگر اثرات سوموجی در آن ها مشاهده نشد.
با این حال، مطالعات دیگر این پدیده را به عنوان یک علت شایع در هیپرگلیسمی صبحگاهی در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ معرفی کرده اند.
پدیده سوموجی در مقابل پدیده داون
پدیده سپیده دم یا “پدیده داون” شبیه اثر سوموجی است که افراد را در صبح در معرض هیپرگلیسمی قرار می دهد. اما دلایل هیپرگلیسمی در آن متفاوت است.
پدیده داون موجب افزایش سطح قند خون در اوایل صبح شده و ناشی از کاهش سطح انسولین و افزایش هورمون رشد است.
تست کردن سطح قند خون در ساعت ۳ صبح و یک بار دیگر در صبح و بعد از بیدار شدن می تواند تفاوت بین پدیده سوموجی و پدیده داون را مشخص کند. کاهش قند خون در ساعت ۳ صبح، پدیده سوموجی را نشان می دهد، در حالی که بالا یا طبیعی بودن قند خون در آن زمان پدیده داون را نشان می دهد.
اثر سوموجی کمتر از پدیده داون رایج است. اما برخی تحقیقات نشان می دهد که شایع ترین علت هیپرگلیسمی ناشتا در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ همین پدیده است.
علائم پدیده سوموجی
علائم اثر سوموجی با بالا رفتن قند خون در هنگام بیدار شدن که با افزایش دوز انسولین تغییری در آن احساس نمی شود شروع می شود. علائم دیگر این پدیده عبارتند از:
- پایین بودن قند خون بین ساعت ۲ تا ۳ صبح
- تعریق شبانه
- ضربان قلب سریع
- بیدار شدن با سردرد
- تاری دید
- گیجی
- سرگیجه
- خشکی دهان
- خستگی
- افزایش اشتها
- تشنگی
علت این پدیده چیست؟
اثر سوموجی در افراد مبتلا به دیابت که از انسولین برای کنترل بیماری خود استفاده می کنند دیده می شود. این پدیده می تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- مصرف انسولین بیش از حد
- عدم استفاده از غذای کافی قبل از خواب
هر دو این عوامل سبب می شوند سطح قند خون کاهش یابد. سپس بدن با آزاد کردن هورمون ها برای افزایش سطح قند خون به این حالت پاسخ دهد. با این حال، گاهی اوقات سطح قند بیش از حد بالا می رود و باعث ایجاد هیپرگلیسمی می شود.
تشخیص پدیده سوموجی
افرادی که در صبح بدون هیچ علت دیگر شناخته شده ای به هیپرگلیسمی مبتلا می شوند، ممکن است اثر سوموجی را تجربه کنند. همچنین، هیپرگلیسمی صبحگاهی که در برابر درمان با افزایش مصرف انسولین از خود مقاومت نشان می دهد نیز یک شاخص دیگر برای تشخیص این پدیده است.
تشخیص اثر سوموجی نسبتا ساده است. این پدیده را می توانید با اندازه گیری قند خون در چند شب متوالی شناسایی کنید.
افراد دیابتی باید سطح قند خون خود را به شکل زیر بررسی کنند:
- قبل از خواب
- در ساعت ۳ صبح
- بعد از بیدار شدن از خواب
پایین بودن گلوکز خون در ۳ صبح و بالا بودن قند خون بعد از بیدار شدن، نشان دهنده اثر سوموجی است.
متخصصان Diabetes UK معتقدند که به علت ماهیت هیپوگلیسمی شبانه، بسیاری از افرادی که آن را تجربه می کنند در طول شب از خواب بیدار نمی شوند. بنابراین، نظارت بر قند خون در طول شب در تشخیص پدیده سوموجی مهم است.
نظارت مکرر بر قند خون
نظارت مکرر بر روی گلوکز با استفاده از یک سیستم نظارت بر قند (CGM) مداوم ممکن است برای این پدیده مفید باشد.
این کار می تواند به تایید تشخیص دیگر دوره های هیپوگلیسمی که می تواند منجر به افزایش هیپرگلیسمی شود، در طول زمان کمک کند.
این تست مداوم همچنین در مدیریت ناآگاهانه هیپوگلیسمی، که یکی از عوارض دیابت مرتبط با هیپوگلیسمی مکرر است کمک می کند. این اتفاق زمانی می افتد که کاهش قند خون دیگر نشانه های مشخصی از سطوح پایین قند خون را به وجود نمی آورد و فرد متوجه نمی شود که سطح قند خونش پایین است.
درمان و پیشگیری از پدیده سوموجی
تنها راه جلوگیری از این اثر این است که از ایجاد هیپوگلیسمی جلوگیری شود. درمان این پدیده نیز باید همیشه با مشاوره پزشک انجام شود.
گزینه های درمانی عبارتند از:
- تنظیم زمان تزریق انسولین
- کاهش دوز انسولین قبل از خوابیدن
- تغییر نوع انسولین مورد استفاده
- خوردن یک میان وعده همراه با مصرف انسولین شبانه
- تغییر در سبک زندگی مانند کاهش استرس و افزایش میزان فعالیت بدنی
پزشکان ممکن است CGM را برای مدیریت دراز مدت دیابت و اثر سوموجی توصیه کنند. سیستم CGM می تواند با استفاده از آلارم، به افراد در مورد ایجاد هیپوگلیسمی یا هیپرگلیسمی در بدن هشدار دهد.
برای اطمینان از مدیریت مناسب پدیده سوموجی، کنترل وزن و سطح پروتئینی در گلبول قرمز به نام هموگلوبین A1C، که به گلوکز متصل می شود، می تواند موثر باشد.
اگر بیمار نیاز به افزایش دوز انسولین در شب داشته باشند، خطر ابتلا به این پدیده افزایش می یابد. بنابراین، برای بررسی اثر سوموجی، تست قند خون در ۳ صبح در چند شب اول پس از افزایش سطح انسولین ضروری است. اگر دوز جدید این دارو باعث ایجاد مشکلاتی شود، پزشک معمولا توصیه می کند که دوز دارو به تدریج افزایش پیدا کند تا بدن بتواند خود را با این دوز تطبیق دهد.
چشم انداز
اگر تاثیر سوموجی به درستی شناسایی و مدیریت شود، معمولا مشکلی برای افراد دیابتی ایجاد نمی کند.
حیاتی است که افرادی که در معرض پدیده سوموجی هستند قبل از هر گونه تغییر در میزان انسولین خود، با پزشک در مورد این موضوع صحبت کنند. علاوه بر مدیریت انسولین، رژیم غذایی، ورزش، و دیگر عوامل موجود در سبک زندگی نیز می تواند بر روی چشم انداز افراد مبتلا به دیابت و پدیده سوموجی تأثیر بگذارد.