آسیت، تجمع مایع در حفره شکمی (صفاق) است. این مایع، مایع سروزی است که معمولا زرد و شفاف است. حفره شکم در زیر حفره قفسه سینه قرار دارد و توسط دیافراگم از حفره قفسه سینه جدا شده است. آب آوردگی شکم یا آسیت می تواند از منابع بسیاری از جمله بیماری های کبدی، سرطان، نارسایی احتقانی قلب و یا نارسایی کلیه ناشی شود.
در ادامه این مطلب مجله پیام سلامت ما را همراهی کنید تا اطلاعات تکمیلی در مورد علت، انواع، نشانه ها، تشخیص و درمان آب آوردگی شکم یا آسیت، کسب کنید.
درادامه، مطالب زیر را خواهید خواند:
- علت آب آوردگی شکم یا آسیت
- انواع آسیت
- عوامل خطر ابتلا به آب آوردگی شکم
- علائم و نشانه های آب آوردگی شکم
- تشخیص آب آوردگی شکم
- درمان آب آوردگی شکم
- عوارض ناشی از آسیت
- جلوگیری از آسیت
علت آب آوردگی شکم یا آسیت
شایع ترین علت آب آوردگی شکم یا آسیت بیماری کبد یا سیروز پیشرفته است. اگرچه مکانیسم دقیق ایجاد آسیت به طور کامل شناخته نشده است اما بسیاری از تئوری ها، پر فشاری ورید باب (افزایش فشار در جریان خون کبد) را عامل اصلی آب آوردن شکم می دانند. اساس آب آوردگی شکم شبیه به تشکیل تورم در نقاط دیگر بدن است. این تورم ها به علت عدم تعادل فشار بین گردش خون داخلی و خارج ایجاد می شود. افزایش فشار ورید باب و کاهش آلبومین (پروتئینی که در خون حمل می شود) ممکن است مسئول آسیت در شکم باشد.
عوامل دیگری که ممکن است به آسیت منجر شوند احتباس آب و نمک در بدن است. در این حالت ممکن است حجم خون در گردش توسط کلیه ها کم ارزیابی شود. در این حالت کلیه ها برای جبران حجم خون، آب را در بدن محبوس می کنند.
برخی علل دیگر آب آوردگی شکم مربوط به افزایش اختلاف فشار، نارسایی احتقانی قلب و نارسایی کلیه به دلیل احتباس مایع در بدن می باشد.
در موارد نادر، افزایش فشار در سیاهرگ باب می تواند موجب انسداد داخلی یا خارجی در این سیاهرگ شود. در نتیجه فشار خون در این رگ بدون حضور سیروز بالا می رود. نمونه هایی که موجب ایجاد این فشار می شود عبارتند از:
- جرم (یا تومور) که بر روی عروق باب فشار وارد می کنند.
- ایجاد لخته خون در ورید باب که مانع جریان طبیعی شده و فشار در این رگ را افزایش می دهد.
آب آوردگی شکم گاهی به دلیل سرطان ایجاد می شود. در این شرایط به آن آسیت بدخیم گفته می شود. این نوع از آسیت معمولا جلوه ای از سرطان پیشرفته در اندام ها حفره شکمی، مانند، روده بزرگ، لوزالمعده، معده، پستان، لنفوم، ریه، و یا تخمدان است.
آسیت پانکراس معمولا در افراد مبتلا به پانکراتیت یا التهاب مزمن لوزالمعده دیده می شود. شایع ترین علت پانکراتیت مزمن، مصرف طولانی مدت الکل است. آسیت پانکراس همچنین می تواند با پانکراتیت حاد و یا ضربه به پانکراس ایجاد شود.
انواع آسیت
به طور سنتی، آسیت به ۲ نوع تقسیم می شود:
- ترانسودا
- اگزوداتیو
این طبقه بندی بر اساس میزان پروتئین موجود در سیالات بدن انجام شده است. میزان آلبومین در مایع آسیت نسبت به آلبومین سرم (آلبومین کل در خون) روش مفید دیگری برای اندازه گیری شدت این بیماری است.
عوامل خطر ابتلا به آب آوردگی شکم
شایع ترین علت آسیت، سیروز کبدی است. به همین دلیل عوامل خطر ابتلا به آسیت و سیروز مشابه هستند. این عوامل خطر عبارتند از:
- هپاتیت B
- هپاتیت C
- مصرف طولانی مدت الکل
دیگر عوامل خطر بالقوه به بیماری های زمینه ای، مانند نارسایی احتقانی قلب، سرطان، و بیماری های کلیوی مرتبط است.
علائم و نشانه های آب آوردگی شکم
اگر آسیت خفیف باشد ممکن است هیچ علائمی در بدن ایجاد نکند. آسیت خفیف به آسیتی گفته می شود که در آن کمتر از ۱۰۰ الی ۴۰۰ میلی لیتر مایع در شکم تجمع پیدا کند. با افزایش میزان مایع در شکم، سایز دور شکم زیاد شده و کم کم این افزایش سایز مشهود می شود. درد شکم، ناراحتی و نفخ نیز اغلب با آب آوردگی شکم و بزرگتر شدن آسیت بیشتر می شود. در این شرایط به دلیل افزایش فشار به دیافراگم، تنگی نفس به وجود می آید. گاهی این مایع در سراسر دیافراگم پخش شده و افیوژن پلور (تجمع مایع در اطراف ریه ها) اتفاق می افتد. بزرگی و بد شکلی شکم شایع ترین نگرانی در افراد مبتلا به آب آوردگی شکم می باشد.
تشخیص آب آوردگی شکم
تشخیص آسیت با معاینه فیزیکی و بررسی سوابق بیمار انجام می شود. اگر بیش از ۵۰۰ میلی لیتر مایع در بدن بیمار تجمع پیدا کرده باشد، برآمدگی در پهلو کاملا قابل مشاهده است. در غیر این صورت و در آسیت های خفیف سونوگرافی شکمی می تواند در تشخیص کمک کننده باشد. گاهی حتی فرد با علائم بیماری دیگری به پزشک مراجعه کرده و طی سونوگرافی و سی تی اسکن برای یافتن دلایل بیماری زمینه ای، آب آوردن شکم تشخیص داده می شود.
تشخیص بیماری زمینه ای که باعث آسیت شده است، مهم ترین بخش برای شناسایی دلیل بیماری است. سابقه پزشکی فرد ممکن است سرنخی برای علت زمینه ای باشد. بیماری هایی مانند بیماری های کبدی، عفونت هپاتیت ویروسی و عوامل خطر آن، سوء مصرف الکل، سابقه خانوادگی بیماری کبدی، نارسایی قلبی، سابقه ابتلاء به سرطان و مصرف برخی از داروها می توانند برای تشخیص مفید باشند.
عملکرد خون نیز می تواند نقش اساسی در ارزیابی علت آسیت بازی کند. از طرفی سوخت و ساز بدن می تواند الگوهای آسیب کبدی، بیماری های عملکردی در کبد و کلیه و سطح الکترولیت در بدن را تشخیص دهد. آزمایش انعقاد (لخته شدن) خون و تشخیص اختلالات پروترومبین، اختلال عملکرد کبد و تولید ناکافی از پروتئین انعقادی را نشان می دهد.
گاهی اوقات نیز برای تشخیص علت این بیماری باید از روشی به نام پاراسنتز استفاده کرد. در این روش پس از استریل کردن ابزار و شکم بیمار، با هدایت سونوگرافی، سوزنی به منطقه آب آورده وارد می شود تا برای تجزیه و تحلیل بیشتر، مقداری از مایع از بدن خارج شود. برای تجزیه و تحلیل کافی است ۲۰ سی سی (کمتر از یک قاشق غذا خوری) از این مایع برداشته شود.
پس از خروج این مایع، تعداد و اجزای سازنده آن از جمله سلول های سفید و قرمز خون، سطح آلبومین، وجود آلودگی و کشت میکروبی برای اطمینان از عدم وجود هر ارگانیسمی اندازه گیری می شود. سطح آمیلاز، قند، پروتئین کل، و سیتولوژی (مطالعه سلول های موجود در مایع برای تشخیص سلول های بدخیم یا سرطانی) نیز بررسی می شود. سپس نتایج حاصل از این آزمایشات برای تشخیص دقیق در اختیار پزشک قرار می گیرد.
درمان آب آوردگی شکم
درمان آسیت تا حد زیادی به علت زمینه ای بستگی دارد. به عنوان مثال، برای آسیت بدخیم ممکن است عمل جراحی جهت برداشتن سرطان و شیمی درمانی لازم باشد. آسیت مربوط به نارسایی قلبی نیاز به درمان نارسایی و محدودیت در رژیم غذایی دارد.
از آنجا که سیروز کبدی علت اصلی آسیت است، تمرکز اصلی این بخش از مقاله، درمان این علت است.
رژیم غذایی
مدیریت آسیت در بیماران مبتلا به سیروز معمولا شامل محدود کردن مصرف سدیم در رژیم غذایی و تجویز دیورتیک (قرص های آب) است. مصرف سدیم (نمک) در این بیماران باید کمتر از ۲ گرم در روز باشد. در اکثر موارد این روش باید با مصرف دیورتیک ها ترکیب شود. در واقع محدودیت نمک به تنهایی یک راه موثر برای درمان آسیت نیست.
دارو
داروهای ادرار آور موجب افزایش دفع آب و نمک از کلیه ها می شود. برای درمان آسیت مربوط به مشکلات کبدی ترکیبی از اسپیرونولاکتون (آلداکتون) و فوروزماید (لازیکس) استفاده می شود. مصرف روزانه ۱۰۰ میلی گرم اسپیرنولاکتون و ۴۰ میلی گرم فوروزماید، اولین درمانی که استفاده می شود. این میزان به تدریج برای به دست آوردن پاسخ مناسب حداکثر تا ۴۰۰ میلی گرم اسپیرنولاکتون و ۱۶۰ میلی گرم فوروزماید افزایش پیدا خواهد کرد. این داروها به دلیل ایجاد تکرر ادرار، باید به جای شب، صبح ها استفاده شوند.
پاراسنتز درمانی
برای بیمارانی که به درمان های دیگر پاسخ نمی دهند یا نمی توانند رژیم غذایی کم سدیم را رعایت کنند از پاراسنتز درمانی مکرر استفاده می شود. برای این درمان یک سوزن استریل به شکم وارد شده و مایع جمع شده را می کشند. به این روش هر بار می توان ۴ تا ۵ لیتر مایع را خارج کرد. برای بیماران مبتلا به آسیت بدخیم، این روش ممکن است موثر تر از دیورتیک باشد.
عمل جراحی
برای موارد مقاوم تر، ممکن است عمل جراحی برای کنترل آسیت لازم باشد. این عمل جراحی به طور کلی شنت نام دارد. این روش از طریق ورید ژوگولار داخلی (از رگ های اصلی در گردن) و تحت بی حسی موضعی توسط یک رادیولوژیست انجام می شود. شنت (لوله انعطاف پذیر) بین ورید باب و ورید سیستمیک (رگ بازگشت خون به قلب) قرار داده می شود. در نتیجه فشار ورید باب کاهش می یابد.
پیوند کبد
در نهایت، برای سیروز کبدی پیشرفته، که منجر به آب آوردگی شکم شده است پیوند کبد انجام می شود. پیوند کبد یک فرایند بسیار پیچیده و طولانی مدت است که نیازمند نظارت بسیار دقیق و مدیریت توسط متخصصان پیوند است.
عوارض ناشی از آسیت
عوارض آسیت با توجه به مقدار مایع تجمع یافته متفاوت است. تجمع مایع ممکن است با فشرده کردن دیافراگم و یا تشکیل افیوژن پلور باعث مشکلات تنفسی شود.
عفونت ها از دیگر عوارض جدی آسیت هستند. در بیماران مبتلا به آسیت ناشی از پرفشاری وید باب، باکتری ها روده ممکن است خود به خود حامل مایع صفاقی بوده و باعث عفونت شوند. این پریتونیت باکتریایی خود به خودی SBP نیز نامیده می شود. آنتی بادی در آسیت نادر است. بنابراین، پاسخ ایمنی در مایع آسیت بسیار محدود است. تشخیص SBP با انجام پاراسنتز و تجزیه و تحلیل مایع برای وجود باکتری انجام می شود.
سندرم hepatorenal از جمله عوارض نادر اما جدی آسیت مربوط به سیروز کبدی است که منجر به نارسایی پیشرونده کلیه نیز می شود. مکانیسم دقیق این سندرم ناشناخته است.
جلوگیری از آسیت
پیشگیری از آسیت تا حد زیادی شامل جلوگیری از عوامل خطر بیماری های زمینه منجر به آسیت می باشد. در بیماران مبتلا به بیماری کبدی پیشرفته و سیروز، اجتناب از مصرف الکل می تواند خطر تشکیل آسیت را به طور قابل توجهی کاهش دهد. مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (ایبوپروفن) نیز باید در بیماران مبتلا به سیروز محدود شود. این داروها ممکن است جریان خون به کلیه ها را کاهش داده، در نتیجه، دفع نمک و آب کم شود. محدودیت نمک در رژیم غذایی یکی دیگر از راه های ساده پیشگیرانه برای کاهش آسیت است.